“Η 3η του Σεπτέμβρη” συνιστά πράγματι μια ημερομηνία σταθμό στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Το ΠΑΣΟΚ γεννήθηκε ως ένα ποικιλόχρωμο κίνημα, με αναφορές που ξεκινούσαν από το μετριοπαθές Κέντρο και έφταναν έως την Άκρα Αριστερά. Οι διαφορετικοί (και συχνά αντίθετοι) αυτοί χώροι, μπορούσαν να συνυπάρχουν στο ΠΑΣΟΚμ ακριβώς διότι τα πάντα στο Κίνημα περιστρέφονταν γύρω από τον αρχηγό του. Ο Ανδρέας μπορούσε να είναι ταυτόχρονα ο επαναστάτης και ο ρεαλιστής, ο μετριοπαθής κεντρώος και ο αδιάλλακτος αντιρρησίας, ο νομοταγής και ο παράνομος με άλλοθι. Σπάνια εμφανίζονται προσωπικότητες με τέτοια επικοινωνιακά πολιτικά χαρίσματα.
Ο Ανδρέας όμως, δεν ξεκίνησε την πολιτική του σταδιοδρομία το 1974, αποφεύγοντας την ένταξή του στην Ένωση Κέντρου και ιδρύοντας το ΠΑΣΟΚ. Ο Ανδρέας είχε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προδικτατορική πολιτική σταδιοδρομία, που αποτέλεσε την αφορμή για την Αποστασία και την πολιτική ανωμαλία που οδήγησε στη Δικτατορία. Κανείς θα μπορούσε να αναρωτηθεί: Πώς θα ήταν η Ελλάδα χωρίς τον Ανδρέα Παπανδρέου στα αριστερά του Κέντρου, χωρίς την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, χωρίς τη ρήξη του Γέρου με το Παλάτι, χωρίς την επτάχρονη δικτατορία, την εθνική τραγωδία της Κύπρου, το δημοψήφισμα του '74; Μια τέτοια συζήτηση δεν είναι στείρα, ούτε ακαδημαϊκή: Είναι ουσιαστική και έχει ατύπως εγκαινιαστεί από τη στιγμή που οι λέξεις “Κεντροαριστερά” και “δημοκρατική παράταξη”, υποκατέστησαν τη λέξη “σοσιαλισμός”, με πρωτοβουλία των ίδιων των πρωτοκλασσάτων στελεχών του σημερινού ΠΑΣΟΚ.
Η Ελλάδα μέχρι την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, δεν στερείτο “δημοκρατικής παράταξης”, ούτε Κεντροαριστεράς. Σε αντίθεση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, στερείτο ενός μαζικού, νόμιμου και αυτοφυούς σοσιαλιστικού κόμματος. Η δημοκρατική παράταξη ήταν η παράταξη των βενιζελικών, και ιστορικά αποτελούσε το αντίπαλο δέος της φιλομοναρχικής παράταξης. Περιελάμβανε κόμματα όπως το κόμμα των Φιλελευθέρων ή την κατοπινή Ένωση Κέντρου, που ιδεολογικά πρόσκειντο στην ιδέα της αβασίλευτης δημοκρατίας (χωρίς ωστόσο να επιδιώκουν τη βίαιη ανατροπή της μοναρχίας) και που η ιδιότητά τους αυτή, επέτρεπε και την ανοχή ορισμένων τάσεων και προσώπων σοσιαλδημοκρατικής κατεύθυνσης. Η Ελλάδα δεν ένοιωσε ποτέ την έλλειψη της Κεντροαριστεράς, αλλά ενός μεγάλου σοσιαλιστικού κόμματος – κι αυτό ήταν ένα από τα αίτια της τραγωδίας μας: Κατά τη διάρκεια της χιτλερικής Κατοχής, οι αριστεροί βενιζελικοί εντάχθηκαν στο ΕΑΜ όπως πρωτοστατούσε το ΚΚΕ, η πόλωση επικράτησε, και στη θέση του παλιού Εθνικού Διχασμού εμφανίστηκε ο νέος. Αυτό που απέφυγε η Γαλλία και η Ιταλία με την παρουσία ισχυρών σοσιαλιστικών κομμάτων, το πλήρωσε η Ελλάδα με το αίμα της.
Εάν λοιπόν για να υπάρξει το ΠΑΣΟΚ ήταν απαραίτητη η κατάρρευση του μετεμφυλιακού πολιτικού καθεστώτος (που συμπεριελάμβανε και την τότε “δημοκρατική παράταξη”, την τότε Κεντροαριστερά) μήπως θα ήταν προτιμότερη για τον τόπο η αποφυγή της ανωμαλίας και η σταδιακή μετεξέλιξη της Ελλάδας σε ένα σύγχρονο κράτος, όπως συνέβη επί παραδείγματι με την Ισπανία; Μήπως θα ήταν προτιμότερη για τον τόπο μια άλλη Αποστασία - χωρίς τη διαφθορά που συνόδευε την παλαιά – αλλά σε κάθε περίπτωση Αποστασία;
Τα ερωτήματα αυτά συνιστούν μια απαγορευμένη συζήτηση, που κανείς δεν τολμά να εγκαινιάσει επίσημα, με πρώτα τα στελέχη του σημερινού ΠΑΣΟΚ και των όμορων πολιτικών του χώρων. Τους λόγους, ο καθένας μπορεί να τους σκεφτεί και να τους καταλάβει.