Η  νίκη στον Σαραντάπορο άνοιξε το δρόμο για την απελευθέρωση της Δυτικής, Νότιας και Κεντρικής Μακεδονίας. Μετά τη μάχη των Γιαννιτσών (19-20 Οκτωβρίου) ο ελληνικός στρατός απελευθερώνει την Θεσσαλονίκη (27 Οκ. Ι. Μεραρχία Θεσσαλίας). Ακολούθησαν η απελευθέρωση Φλώρινας (7 Νοεμβρίου) της Καστοριάς (10 Νοεμβρίου) της  Κορυτσάς (7 Δεκεμβρίου 1912) Φιλιππιάδας, Πρέβεζας, Χιμάρας, η πολιορκία Μπιζανίου  (29 Νοεμβρίου 1912 – 19 Φεβρουαρίου 1913, τελική επίθεση και του Ελληνικού Στρατού στα Γιάννενα. Κατά τους αγώνες στη θάλασσα υπήρξε κυριαρχία του ελληνικού ναυτικού στο Αιγαίο με επακόλουθο την απελευθέρωση με χρονολογική σειρά:  Άγιος Ευστράτιος και Σαμοθράκη (19 Οκτωβρίου) Ψαρά, Τένεδος, Άγιον Όρος, Ικαρία (4 Νοεμβρίου) Λέσβος, Χίος 12 Νοεμβρίου, ενώ σημειώθηκαν οι νικηφόρες ναυμαχίες της Έλλης (3 Δεκεμβρίου 1912) και της Λήμνου 5 Ιανουαρίου 1913. Τέλος η Σάμος κήρυξε την ένωση της με την Ελλάδα (2 Μαρτίου 1913).
Η Σερβία και η Βουλγαρία εξεπλάγησαν οδυνηρώς από τις αναπάντεχες γι΄αυτές νίκες των Ελλήνων. Ειδικά οι Βούλγαροι δεν ήταν διατεθειμένοι να αφήσουν τη Θεσσαλονίκη στους Έλληνες.

Ο Β’ Βαλκανικός πόλεμος
Στις 5 Μαρτίου 1913 η Ελλάδα υπέγραψε πρωτόκολλο συνεργασίας με την Σερβία, ενώ στις 19 Μαίου /1 Ιουνίου 1913 συνήφθη ελληνοσερβική 10ετής συμμαχία εναντίον της Βουλγαρίας.
Από τον Μάιο του 1913 ξέσπασαν σοβαρά επεισόδια μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων στην περιοχή Νιγρίτας. Στις 16 Ιουνίου 1913 σημειώθηκε γενικευμένη επίθεση Βουλγάρων κατά Ελλήνων σε Νιγρίτα, Ελευθερές, την Μπέροβα (Βερτίσκο) και το Καρασούλι (Πολύκαστρο) καθώς και εναντίον των Σέρβων στη Γευγελή.
Οι Βούλγαροι είχαν εγκαταστήσει σε πολλά μέρη και δικές τους αρχές τοπικής διοίκησης προσπαθώντας με την πάροδο του χρόνου να δημιουργήσουν τετελεσμένα γεγονότα, με απώτερο σκοπό την διεκδίκηση και προσάρτηση των εδαφών στην επικράτεια τους.
Τα επεισόδια οι ενοχλήσεις και οι συμπλοκές με βουλγαρικές μονάδες ήταν πλέον καθημερινό φαινόμενο.  Παράλληλα υπήρχαν πολλές ενοχλήσεις και εμπόδια από ένοπλες ομάδες Βουλγάρων που δρούσαν σε περιοχές που κατείχαν οι Έλληνες, με το πρόσχημα πάντα πως ήταν σύμμαχοι και ζητούσαν διάφορες διευκολύνσεις. Επεισόδια σημειώθηκαν και στην περιοχή Δοϊράνης και στις 17 Μαίου οι Βούλγαροι έδιωξαν το ελληνικό φυλάκιο που βρισκόταν ΒΑ του χωριού Μεταμόρφωση. Στις 23 Μαίου οι ελληνικές δυνάμεις αποσύρονται πέρα της γραμμής διαχωρισμού των δύο στρατευμάτων, ελληνικού και βουλγαρικού.
Η γραμμή ξεκινούσε από το χωριό Βλάντοβο (σήμερα ΠΓΔΜ) προχωρούσε προς το χωριό Ακρίτας (Έλληνες) ακολουθούσε το ρέμα Αγιάκ μέχρι τις λίμνες Αρτζάν – Αματόβου, στην συνέχεια περνούσε στα χωριά Κοκάρτζα και Ανθόφυτο, διέσχιζε την Πικρολίμνη από τα δυτικά προς τα ανατολικά, άφηνε το χωριό Μικρόκαμπος στους Έλληνες και το χωριό Πικρολίμνη στους Βούλγαρους. Έφτανε στα χωριά Νικόπολη και Κυδωνία στη λίμνη Αχινού, στο Παγγαίο κ.λπ.
Οι Βούλγαροι συγκέντρωσαν τις δυνάμεις τους σκοπεύοντας να επιτεθούν αιφνιδιαστικά εναντίον Ελλήνων και Σέρβων. Από τα μεσάνυχτα της 16ης Ιουνίου εξαπέλυσαν γενική επίθεση  κατά των Ελληνικών και Σερβικών θέσεων χωρίς να κηρύξουν πόλεμοι. Σκοπός της επίθεσης κατά του αριστερού τμήματος της 10ης  Μεραρχίας ήταν να αποκόψουν τη σύνδεση Ελλήνων και Σέρβων που κατείχαν τη Γευγελή, να καταλάβουν την πόλη και να προχωρήσουν προς τη Θεσσαλονίκη, εμποδίζοντας παράλληλα τη Μεραρχία Παρασκευοπούλου να περάσει τον Αξιό. Το Ελληνικό Γενικό Επιτελείο διαπίστωσε πως τα γεγονότα των τελευταίων ημερών δεν ήταν τυχαία και ενημέρωσε αυθημερόν την κυβέρνηση και τον Αρχιστράτηγο Βασιλιά Κωνσταντίνο ο οποίος έφθασε στη Θεσσαλονίκη στις 18 Ιουνίου, ενημερώθηκε και εξέδωσε διαταγή για μετακινήσεις της 1ης και 2η Μεραρχίας με τις υπόλοιπες δυνάμεις  να παραμένουν στις θέσεις τους μέχρι νεωτέρας.

Μάχη του Κιλκίς 19-20 – 21 Ιουνίου 1913
Με τη μάχη του Κιλκίς  μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, άρχισε ουσιαστικά ο Β' Βαλκανικός πόλεμος κατά τον οποίο οι πρώην σύμμαχοι έλυσαν τις μεταξύ τους διαφορές ως προς τη διανομή των εδαφών που πήραν από την Τουρκία κατά τον Α’ Βαλκανικό πόλεμο.  Οι Βούλγαροι επιτέθηκαν αιφνιδίως και μετά την κατάληψη της Γευγελής εγκαταστάθηκαν στα υψώματα της  γραμμής Κιλκίς – Λαχανά. Πριν ξημερώσει η 19 Ιουνίου, η ΙΙ, η ΙΙΙ η ΙVκαι η V Μεραρχίες καθώς και η ταξιαρχία ιππικού κινήθηκαν για την κατάληψη του Κιλκίς. Επακολούθησαν σκληρές και φονικότατες μάχες.  Οαρχιστράτηγος Βασιλιάς Κωνσταντίνος έστειλε προς όλες τις Μεραρχίες διαταγή επιτάσσοντας: «Αύριο αξιώ την πτώσιν του Κιλκίς».
Εμείς θα αφήσουμε τώρα τον μαχητή των βαλκανικών πολέμων Στέφανο Κων. Τζάνο να μας αφηγηθεί μέσα από το «Πολεμικόν Ημερολόγιον» του την έναρξη των εχθροπραξιών και τις μάχες προς το Κιλκίς.

…Τετάρτη 19 Ιουνίου – Καλοκαιρία
Μάχη πέραν του Καρά – Μπουρνάρ (Μαυρονέρι)
Την 6 ½ ώραν π.μ. άπασα η V Μεραρχία συγκεντρώθηκε επί των υψωμάτων του Γκιόρδινο  (σημ. Ξηροχώρι Θεσσαλονίκης). Μετ’ ολίγον εδόθη η διαταγή προελάσεως. Ήρχισεν  λοιπόν η Μεραρχία αφού κατήλθε την οδόν την εκ του Γκιόρδινο προς σιδηρ. Γραμμήν άγουσαν να προελεύνει με μέτωπον εκτεινόμενον από της ανατολικής πλευράς της λίμνης Ατζί – Γκιόλ μέχρι της σιδηρογραμμής και με διεύθυνσιν προς την υψηλοτέραν κορυφήν (ή το ύψωμα) και προς βορράν του χωριού Καρά – Μπουρνάρ και τας προς τα δεξιά τούτο καθώς πορευόμεθα θέσεις.
Πρώτον εβάδισε κατά του εχθρού το 23ο Πεζικόν Σύνταγμα μου παρά την σιδηροδρομικήν γραμμήν εν αρχή προχωρών και τέλος εγκαταλείψαν αυτήν διευθύνθη κατά των υψωμάτων των κειμένων άνωθεν και Β.Α. του χωριού Καρά – Μπουρνάρ μέχρι λόφου τινός ανατολικά σχεδόν του χωρίου και εις αρκετήν απ’ αυτού απόστασιν, και όστις ήτο οχυρωμένος δια πολυβόλων προς το χωρίον Γιαγτζιλάρ (Ξηροκερατιά Κιλκίς). Δεύτερον εβάδισε το 16ον Πεζ. Σύνταγμα εκ της ανατολικής πλευράς της λίμνης παρ’ αυτήν και ουχί εις το αυτό ύψος με το 23ον Πεζικό Σύνταγμα αλλά αρκετά πίσω αυτού πλέον των 800 μέτρων και αριστερά αυτού εναντίον των οχυρωμάτων των ένθεν και ένθεν του υψώματος της κορυφής ένθα τα πυροβολεία του εχθρού. Δυτικώς της λίμνης εβάδισε μόνον το Τάγμα του Γραβάνη. Ως εφεδρεία δε ακολούθησε το 22ον Πεζικό Σύνταγμα απέχον του 16ου πλέον 2000 μέτρων. Ομού μετά τούτου προχωρούσε και το πυροβολικόν της Μεραρχίας.
Είναι ώρα 7 και 55’ ότε ηχεί το πρώτον τηλεβόλον του εχθρού. Πάντα τα Συντάγματα πριν βληθώσι υπό πυροβόλου εκ προϋπολογισμού είχον λάβει τον σχηματισμόν διμοιριών κατά τετράδας και μετά κατά δεκάδας εις παράταξιν με αρκετά ευρέα διαστήματα και με ουχί εις το αυτό ύψος της διμοιρίας. Και το μεν 23ον Πεζ ως προέλασαν με περισσότερα ευρέα διαστήματα και με μεγίστην ταχύτητα παρ’ ότι τα επόμενα Συντάγματα δεν έσχεν απωλείας σπουδαίας εκ των οβίδων του εχθρού. Σπουδαίως όμως απησχολήθησαν τα δύο λοιπά συντάγματα και το πυροβολικόν της Μεραρχίας τα κατόπιν ερχόμενα εκ του πυρός των πυροβολικόν της Μεραρχίας, τα κατόπιν ερχόμενα, εκ του πυρός των πυροβόλων του εχθρού κατά πολύ εν τέλει επαυξηθέντος. (Αν και οι πάντες γνωρίζωμεν «ότι οι εκ του πυροβολικού απώλειαι εις τοιούτου είδους προελάσεις είναι πάντοτε μηδαμιναί παρ’ όλην την αγριότητα και φρικαλεότητα των αποτελεσμάτων ενίοτε των οβίδων του). Η ρύθμισις των οβίδων του εχθρού αρκετά καλή αν όχι αρίστη…"
Απώλειαι του 4ου Λόχου μου. Νεκροί 2 τραυματίαι 35
«…Μάχη παρά Σιδηροδρομικήν Γραμμήν ένθεν και ένθεν Σιδηρ. Σταθμού Σαρί – Γκιόλ"
Πέμπτη 20 καλοκαιρία έγερσις άμα τη εω 4 γαλάται και τυρός κασέρ ως τροφή. Μετά προχώρησις πάλι εν εν τάξει μάχης. Και εκ του δεξιού μεν βαδίζει το 16ον Π.Σ. εκ του αριστερού δε μέρους το 22ον σχεδόν εις το αυτό ύψος, αν και το 16ου προηγείται ολίγον
Και το μεν 16ου διευθύνεται κατά των υψηλότερων οχυρωματικών θέσεων του εχθρού εν ώ το 22ον προς οχυρώματα του εχθρού προς τα δεξιά και πέραν του Σιδ. Σταθμού ακριβώς απέναντι και ολίγον δεξιά του χωριού Σαρί – Γκιολ (Κρηστώνη). Τέλος το 23ον ακολουθεί τα προηγηθέντα δύο συντάγματα σε απόστασιν δύο χιλιομέτρων. Η ώρα είναι 8η και ημίσεια ότε τα πυροβόλα του εχθρού αρχίζουν τα πρώτα πυρά εναντίον των φαλάγγων ημών. Με ηθικόν πλέον ακμαιότερον και περισσοτέραν φρόνησιν τα δύο προηγούμενα Συντάγματα ποιούμενα χρήσιν  καταλληλότατην του εδάφους πλησιάζουσι προς τα οχυρώματα του εχθρού και συμπλέκονται προς αυτόν… Η επίθεσις της όλης Μεραρχίας είχε διεύθυνσιν προς την πόλιν Κιλκίς. Η απόστασις ήτις εχώριζεν ημάς από τους εχθρούς εκυμαίνετο μεταξύ των 600 – 800 μέτρων, ουδέποτε δε κατήλθεν των 300 μέτρων και κατά την αλματικήν, μετά την παράταξιν μας προς μάχην, επίθεσιν της επομένης… «…Κατά την ημέραν ταύτην οι τρεις λόχοι του 1ου Συντάγματος και εις του 2ου περιορίσθησαν εις την κατάληψιν όσον ούπω ασφαλών βάσεων από του Σιδηροδρομικού Σταθμού δια της άνω συνοικίας του χωριού και εκείθεν πέραν της κάτω συνοικίας αυτού.  Φοβερόν υπήρξε και κατά την ημέραν ταύτην το πυρ του εχθρού, έσχωμεν δε σοβαράς απωλείας ώστε ήρχισεν να γίνεται πλέον καταφανές το κενόν των σωμάτων μας. Εκείνο όμως όπερ και τους πλέον γενναίους όμως ταράσσει είναι ο αιφνιδιασμός της νυκτός. Ουδέν τούτου μεγαλειώδες εν τη τρομακτικότητα αυτού. Η μάχη ήρχισεν εις τα 8 ½ π.μ. ενετάθη δε από της 10 π.μ. και πέραν περί δε τας 1 και 2 καθώς και 4 μ.μ. έφθασε εις το κατακόρυφον. Τέλος δε κατέπαυσε οπότε επήλθε τελείως σκότος

Παρασκευή 21 Ιουνίου
Εξακολούθησις της μάχης και τροπή εχθρού εις φυγών
… «Συγχρόνως με το πρώτον φως της ημέρας ήρχισε και το πυρ πεισματοδέστατον παρά ποτέ, 3 ½ π.μ. περίπου. Τώρα πλέον η μάχη εντείνεται, αι εφεδρείαι καταφθάνουσιν η μία κατόπιν της άλλης. Η μάχη πλέον φαίνεται ότι θέλει κριθεί σήμερον και μάλιστα υπέρ ημών. Είναι ώρα 5 και 45’ – 6 π.μ. ότε άνωθεν ημών διέρχεται αεροπλάνον προς κατόπτευσιν εννοείται των μεγάλων συγκεντρώσεων καθότι ήτο εις αρκετόν ύψος. Οι Βούλγαροι βλέποντες ότι πλέον διεκινδυνεύουν την θέσιν των απεφάσισαν να προβώσι εις το τελευταίον εγχείρημα των…».
«Αγριότατη πράγματι υπήρξεν η κατάληψις των οχυρωμάτων και τούτο διότι απέμειναν εις μεν τα προχώματα της περιζωσθείσης κορυφής αρκετοί άνδρες. Οι εχθροί ούτοι πράγματι υπήρξαν ανδρείοι καθότι εν επιγνώσει πλέον της αναμενούσης αυτούς τύχης ηγωνίζονται τον έσχατον αγώνα όπως δώσωσι εις τους πολλούς να απομακρυνθώσι, αδιαφορούντες δε δια τους ιδίους. Η υποχώρησις ή μάλλον η αρχή αυτής εγένετο την 9 π.μ. ακριβώς,  την δε  10 / ½ εισήλθον αι πρωτοπορείαι μας εις την πόλιν Κιλκίς. Το τάγμα μου εισήλθε την 11 π.μ. αν και πρώτον όλων εβάδιζε και τούτο διότι όπως συγκεντρώσει τους άνδρας του παρέμεινε υπό εστεγασμένην στάνη προβάτων.  Εισελθόντες εντός της πόλεως και παραμείναντες εντός αυτής συγκεντρωθέντες παρά την πλατείαν της ένθα και σχολείον καλογραιών. Εξήλθομεν προς καταδίωξιν του εχθρού όστις ήρξατο να βάλλει και εντός έτι αυτής της πόλεως. Την 1 /1/2 μ.μ. ήρξατο η πόλις να καίηται. Το πυρ αναμφισβητήτως ετέθη υφ’ υμών και τούτο διότι ήτο εστία επί τουρκοκρατίας των κομιτατζήδων. Τα μίση των λαών εξέσπασαν κατά των αψύχων οικιών της πόλεως. Οία αγριότης.
Απώλειαι λόχου μου ελάχισται καθότι ήτο εφεδρεία. Ώστε εν όλω αι απώλειαι του λόχου ήσαν 44 άνδρες. Ο λόχος δεν είναι ο μόνος όστις έσχε τόσας ολίγας απωλείας εν ω αι απώλειαι των λοιπών εκυμαίνοντο μεταξύ των 80-140.
Κατά τας τρεις ημέρας της μάχης του Κιλκίς εδόθησαν υπό τον λόχον προς το Σύνταγμα ως τεθέντος εγνωσμένως εκτός μάχης περί τους  900 στρατιώτες εκτός των αγνοουμένων καθώς δε τινές έμαθον εκ του γραφείου 969. Η μάχη διεξήχθη κυρίως από αποστάσεως 500-600 μέτρων, εις τινά δε μέρη και εξ αποστάσεως 900,  κατά δε την προέλασιν μας το έλαττον από 300 – 350 μέτρων…»

Σάββατο 22 Ιουνίου
«.. 4 ½ έγερσις και αναχώρησις με κατεύθυνση ακριβώς προς βορράν και δη προς τα υψώματα του Ακίντζλαλι (Μουριές) δεξιά της λίμνης Δοϊράνης. Αφιξις εις απόστασιν 8 χιλ. από της λίμνης και εγκατάστασις προφυλακών. Επιστολή προς οίκον…»

Υ.Γ.1: Το σημερινό μας άρθρο ας είναι ένα μικρό μνημόσυνο για τον Στέφανο Τζάνο άλλα και όλους εκείνους που έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα.
Υ.Γ.2: Το πολεμικόν ημερολόγιον του Στέφανου Τζάνου παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, παρέχει πολλά και εν πολλοίς άγνωστα στοιχεία για τους Βαλκανικούς Πολέμους που με την νικηφόρα για τον ελληνικό στρατό έκβαση τους διπλασίασαν πριν από 100 περίπου χρόνια  την έκταση και τον πληθυσμό της Ελλάδος. Οι περιγραφές του Στ. Τζάνου για τις μάχες στις οποίες έλαβε μέρος είναι σχεδόν κινηματογραφικές αλλά συγχρόνως δίνονται με κριτικό πνεύμα. Εκτός όμως από τα σημαντικά στρατιωτικά γεγονότα ο Στ. Τζάνος καταγράφει και πολλά άλλα δευτερεύοντα επεισόδια ή πράξεις ρουτίνας στην καθημερινή και άγνωστη ζωή του στρατού. Δείχνει επίσης μια ασυνήθιστη για στρατιώτη ευαισθησία σε θέματα βιαιοτήτων που συχνά παρατηρούνται στη διάρκεια των πόλεμων.
Ή έκδοση του βιβλίου «Ημερολόγιον» Βαλκανικών Πολέμων 1912 -13 είναι καρπός των προσπαθειών της Φιλολογικής Ιστορικής Αρχαιολογικής Λαογραφικής Εταιρείας Θεσσαλίας και εκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο ΚκΜ Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη – Τηλ. 2310 264748=