Παρασκευή, 29 Μαρτίου 2024, 3:10:49 μμ
Σάββατο, 21 Μαρτίου 2020 11:49

Το μεγαλείο και ο τρόμος

Του Παναγιώτη Αδάμου.

Οι μέρες είναι δύσκολες. Χρειάζεται ψυχραιμία και αποφασιστικότητα. Κοντά στα άλλα, ας εμπνευστούμε και ας αντλήσουμε δύναμη από το παρελθόν μας, με αφορμή την επέτειο της Επανάστασης.


Κάθε χρόνο, τέτοια εποχή, δίνουν και παίρνουν οι συζητήσεις και τα κείμενα σχετικά με την Επανάσταση του 1821. Δυστυχώς, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι απόψεις όσων ομιλούν ή γράφουν για το ζήτημα, κινούνται μεταξύ δύο ακραίων τοποθετήσεων: τα πρόσωπα και τα γεγονότα του 1821 είτε εξιδανικεύονται και μυθοποιούνται είτε γίνεται σκόπιμη και λυσσαλέα προσπάθεια να γκρεμιστούν από τα βάθρα τους, να αποδομηθούν. Και οι δύο τάσεις δεν έχουν σχέση με την Ιστορία, αλλά με πολιτικές σκοπιμότητες.
Κι όμως, αν συλλάβουμε τον χαρακτήρα και τα πραγματικά επιτεύγματα της Επανάστασης, νομίζω ότι όλοι θα συμφωνήσουμε πως το ‘21 δεν έχει ανάγκη καμίας εξιδανίκευσης ή ωραιοποίησης. Απλώς, κάθε χρόνο, με αφορμή την επέτειο, αναλωνόμαστε σε πλήθος από δευτερεύουσες ή και ανούσιες λεπτομέρειες των γεγονότων εκείνων, με αποτέλεσμα να χάνουμε την ουσία. Η άγνοια, η ημιμάθεια και η πολιτική σκοπιμότητα στήνουν χορό κάθε χρόνο στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο.
Ας εστιάσουμε λοιπόν σε κάποια ουσιώδη (και λέω σε «κάποια» διότι είναι, φυσικά, αδύνατον να εξαντληθεί το ζήτημα στα όρια ενός άρθρου):

1.  Η Ελληνική Επανάσταση είναι γεγονός κορυφαίο, όχι μόνο για την ελληνική, αλλά και για την ευρωπαϊκή ιστορία. Κι αυτό διότι:
α) Είναι η πρώτη ΕΘΝΙΚΗ  επανάσταση στο χώρο των Βαλκανίων, της Ανατολικής Ευρώπης και της Μέσης Ανατολής. Και ταυτόχρονα, η πρώτη ΕΠΙΤΥΧΗΣ εθνική επανάσταση του 19ου αιώνα πανευρωπαϊκά! Όταν λέμε «εθνική επανάσταση», εννοούμε μια επανάσταση με δύο, κυρίως, χαρακτηριστικά: πρώτον, το αίτημα για δημιουργία ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ και, δεύτερον, τον μαζικό χαρακτήρα.
 
β) Αποτέλεσμά της ήταν η δημιουργία του ΠΡΩΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ των νεότερων χρόνων σε όλον τον προαναφερόμενο χώρο (Βαλκάνια, Ανατολική Ευρώπη, Μέση Ανατολή).
 
γ) Είναι χαρακτηριστικό ότι, τους πρώτους μήνες της Επανάστασης, η οθωμανική ηγεσία αδυνατούσε να αντιληφθεί τον χαρακτήρα και τους σκοπούς της. Ο Σουλτάνος πίστευε για καιρό ότι επρόκειτο είτε για μια μικρή τοπική εξέγερση της Πελοποννήσου είτε για μια κίνηση που είχε υποκινηθεί από ευρωπαϊκές δυνάμεις, κυρίως τη Ρωσία. Δεν μπορούσε – ή δεν τολμούσε – να συλλάβει ότι οι επαναστάτες του 1821 δρούσαν αυτοδύναμα και διεκδικούσαν κάτι το πρωτοφανές για την οθωμανική ανατολή: ΠΛΗΡΗ ΑΠΟΣΧΙΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΙΔΡΥΣΗ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. Και δεν το αντιλαμβανόταν διότι ποτέ μέχρι τότε η οθωμανική αυτοκρατορία δεν είχε βρεθεί αντιμέτωπη με κάτι ανάλογο.
 
2.  Κάτι που δεν έχει τονισθεί όσο θα έπρεπε: καθ’ όλη τη διάρκεια της Επανάστασης, όλοι οι πρωταγωνιστές της, ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΔΙΑΦΟΡΩΝ (πρόκριτοι, οπλαρχηγοί, αρχιερείς, έμποροι, διανοούμενοι) δεν έκαναν πίσω στο κεντρικό αίτημα της Επανάστασης: τη δημιουργία ενός ΕΝΙΑΙΟΥ και ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα:
 
α) Πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι, ακόμη κι αν η Επανάσταση πετύχαινε στρατιωτικά, η δημιουργία ενός ξεχωριστού ανεξάρτητου ελληνικού κράτους δεν ήταν κάτι αυτονόητο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης, τα πρώτα δύο χρόνια (1821 και 1822) ήταν εντελώς εχθρικές απέναντι στους επαναστάτες. Αλλά και τα αμέσως επόμενα έτη, όταν – για τα δικά τους συμφέροντα – έκαναν στροφή υπέρ των Ελλήνων, δήλωναν καθαρά ότι δεν πρόκειται να αναγνωρίσουν κράτος ανεξάρτητο, αλλά μόνο ΑΥΤΟΝΟΜΟ, και μάλιστα ΦΟΡΟΥ ΥΠΟΤΕΛΕΣ στον Σουλτάνο. Οι Ρώσοι μάλιστα, το 1824, πρότειναν, αντί ενός ΕΝΙΑΙΟΥ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ κράτους, να ιδρυθούν στον ελλαδικό χώρο τρεις ηγεμονίες, πάντα φόρου υποτελείς στην οθωμανική αυτοκρατορία. Με αυτή την πρόταση η Ρωσία προφανώς επεδίωκε να δημιουργηθεί και στην Ελλάδα ένα καθεστώς παρόμοιο με αυτό των αντίστοιχων Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Οι Έλληνες απέρριψαν την πρόταση χωρίς συζήτηση.
Οι Άγγλοι, επίσης, από το 1823 πίεζαν τους επαναστάτες να δεχτούν τη δημιουργία ενός αυτόνομου και φόρου υποτελούς και ΟΧΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ. Η απάντηση, τόσο του Κολοκοτρώνη όσο και του Μαυροκορδάτου (δύο θανάσιμων, κατά τα άλλα, αντιπάλων) ήταν κοινή: «Κανένας συμβιβασμός με τον Σουλτάνο: νίκη (ανεξαρτησία) ή θάνατος».
 
β) Οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης και οι παρατάξεις που εκπροσωπούσαν έφτασαν μέχρι και σε εμφύλιο πόλεμο μεταξύ τους για την κατοχή της εξουσίας (πρόκριτοι εναντίον οπλαρχηγών, Στερεοελλαδίτες και Νησιώτες εναντίον Πελοποννησίων κτλ). Κι όμως, παρά τις εμφύλιες συγκρούσεις, δεν επήλθε ποτέ διάσπαση ή διαφωνία μεταξύ τους σχετικά με τον κεντρικό σκοπό: τη δημιουργία εθνικού κράτους ενιαίου και ανεξάρτητου. Είναι αξιοθαύμαστο ότι σε αυτό στάθηκαν πάντα ενωμένοι και άκαμπτοι, παρά τις μεταξύ τους διαφορές! Σε καμία άλλη εθνική ή κοινωνική επανάσταση του 18ου και του 19ου αιώνα, στην Ευρώπη ή στην Αμερική, δεν υπήρξε τέτοια ενότητα και συμφωνία μεταξύ των πρωταγωνιστών της όσον αφορά τον κεντρικό της σκοπό.
 
γ) Οι επιδιώξεις των δύο αντιμαχόμενων πλευρών (Ελλήνων επαναστατών και οθωμανικής αυτοκρατορίας) ήταν εξαρχής εντελώς ασύμβατες: ο μεν Σουλτάνος δεν ήταν διατεθειμένος να αποδεχτεί δημιουργία ελληνικού κράτους οποιασδήποτε μορφής, οι δε Έλληνες δήλωναν – και το εννοούσαν – ότι δεν θα συμβιβαστούν με τίποτα λιγότερο από την ΠΛΗΡΗ ΑΠΟΣΧΙΣΗ από την αυτοκρατορία και τη δημιουργία ξεχωριστού και ανεξάρτητου κράτους.

Δεν έμειναν όμως μόνο στα λόγια και στις διακηρύξεις: πέρα από την πολεμική αναμέτρηση στα πεδία των μαχών, οι επαναστάτες προχώρησαν και σε κάτι άλλο. Δεν έχει νόημα να το αποκρύπτουμε ή να το αποσιωπούμε: πρόκειται για τις σφαγές των Τούρκων αμάχων τις οποίες διέπραξαν οι Έλληνες στην Πελοπόννησο και τη Στερεά. Φαίνεται ότι αυτές οι σφαγές (Τριπολιτσά, Νεόκαστρο, Μονεμβασιά, Ηλεία, Ανατολική Στερεά κ.α.) ήταν ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ και είχαν προγραμματιστεί-κρυφά-πριν ακόμη ξεσπάσει η Επανάσταση. Αυτοί που τις αποφάσισαν και τις έβαλαν σε εφαρμογή ήταν λίγοι σε αριθμό, επίλεκτοι Φιλικοί: ο Κολοκοτρώνης, ο Παπαφλέσσας, οι Δεληγιαννέοι (η ισχυρότερη οικογένεια προκρίτων της Πελοποννήσου), οι υιοί Μαυρομιχάλη, ο Αθανάσιος Διάκος.

Ποια ήταν όμως η σκοπιμότητα αυτών των ακροτήτων; Η εξής: να δημιουργηθεί ΧΑΣΜΑ ΑΓΕΦΥΡΩΤΟ ανάμεσα στις δύο πλευρές (Έλληνες και οθωμανική εξουσία), ώστε να καταστεί αδύνατος ο οποιοσδήποτε συμβιβασμός, οποιαδήποτε λύση εκτός από την πλήρη απόσχιση και την ίδρυση ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Μην ξεχνάμε: οι απλοί άνθρωποι, επί γενιές και γενιές, θεωρούσαν δεδομένη την οθωμανική κυριαρχία, ακόμη και τη συμβίωση με τους  Τούρκους. Η απελευθέρωση των Ελλήνων και η δημιουργία ελληνικού κράτους αποτελούσε για αιώνες μια απλή φαντασίωση κάποιων ρομαντικών ποιητών ή ενθουσιωδών λογίων. Υπήρχε επίσης ο φόβος ότι οι Τούρκοι θα επιχειρούσαν να διασπάσουν τους επαναστάτες εξαγοράζοντας ή δωροδοκώντας κάποιους από τους ηγέτες τους (είχε συμβεί στο παρελθόν). Έπρεπε, λοιπόν, σύμφωνα με το σκεπτικό του Κολοκοτρώνη και των υπολοίπων που προανέφερα, να χαραχθεί μια γραμμή αίματος ανάμεσα στις δύο πλευρές, ώστε η επανάσταση να βαδίσει μέχρι τέλους και ασυμβίβαστη στο βασικό της πρόταγμα, το οποίο, επαναλαμβάνω, ήταν ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟ στην οθωμανική αυτοκρατορία: πλήρης απόσχιση και ανεξάρτητο κράτος.

Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια, οι επαναστάτες ήταν διατεθειμένοι όχι μόνο να σκοτώσουν ανελέητα, αλλά και να σκοτωθούν. Το καλύτερο παράδειγμα του τι εννοώ είναι το Μεσολόγγι. Η μακρόχρονη πολιορκία του, η πεισματώδης άμυνα των πολιορκημένων, η απόρριψη εκ μέρους τους οποιασδήποτε συμβιβαστικής πρότασης, και, φυσικά, η απόφασή τους να επιχειρήσουν την Έξοδο παρά να παραδοθούν, όλα αυτά, πέρα από το κύμα φιλελληνισμού που ξεσήκωσαν στην Ευρώπη, οριστικοποίησαν την εντύπωση όλων-βασιλιάδων και λαών-ότι, όσον αφορά το «ελληνικό ζήτημα», ήταν ΑΔΥΝΑΤΗ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΕΡΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ. Ότι ήταν αδύνατος πλέον ένας συμβιβασμός Ελλήνων και Τούρκων. Ότι, τέλος, η ίδρυση ελληνικού κράτους ήταν μονόδρομος.

Έτσι, καταλαβαίνουμε το πραγματικό νόημα της φράσης «ελευθερία ή θάνατος».

Μπορούμε, καταληκτικά, να πούμε ότι, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 έφερε, για πρώτη φορά στον κόσμο της οθωμανικής ανατολής, το μεγαλείο και τον τρόμο της «Εποχής του Έθνους».