Πέμπτη, 28 Μαρτίου 2024, 11:07:35 μμ
Κυριακή, 09 Δεκεμβρίου 2018 20:27

Ο μήνας Δεκέμβριος (και το λαογραφικό του Εορτολόγιο)

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ν. Βαστάκης, Θεολόγος, τέως Λυκειάρχης
Κιλκίς, Δεκέμβριος 2018.

 

Εισαγωγικό σημείωμα
Ο Δεκέμβριος είναι ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του ηλικαού έτους. Το όνομά του "Δεκέμβριος" προέρχεται από τη λατινική λέξη decem, που σημαίνει "δέκα" επειδή για τους Ρωμαίους, που είχαν Πρωτοχρονιά την 1η Μαρτίου, ήταν ο δέκατος μήνας του έτους. Ο μήνας αυτός στη λαϊκή παράδοση έχει διάφορα ονόματα , όπως Δεκέβρης, Δικέμβρης, Χριστουγεννιάτης, Χριστουγεννάρτς (για τους Πόντιους), Σινιτρέ για τους Αρβανίτες κ.τ.λ.


Στο αρχαίο Ελληνικό αττικό ημερολόγιο ο Δεκέμβριος λεγόταν Ποσειδεών» ή Ποσειδών και στο Μακεδονικό Αυδυναίος. Ο Κόμμοδος τον ονόμασε Αμαζόνιο χάριν της γυναίκας του.
Ο Δεκέμβριος έχει 31 ημέρες. Οι ημέρες του στο βόρειο ημισφαίριο, είναι ο μικρότερες του έτους και οι νύχτες του οι μεγαλύτερες. Κατά το μήνα αυτόν ενδυναμώνεται η δριμύτητα του ψύχους, που άρχισε από τον προηγούμενο μήνα, ο χρόνος της ημέρας φθάνει στο κατώτατο όριο την 21η προς την 22η του μηνός, οπότε ο ήλιος εισέρχεται στο ζώδιο του Αιγόκερω και αρχίζει ο βαρύς χειμώνας. Από την 22η προς την 23η του μηνός η μέρα αρχίζει σιγά – σιγά να μεγαλώνει.

 

Η παρετυμολογία του Δεκεμβρίου
Το εορτολόγιο του Δεκεμβρίου είναι πάρα πολύ πλούσιο από γιορτές. Κατ’ ακολουθίαν είναι πλουσιώτατο το λαογραφικό υλικό, το οποίο συνοδεύει τους Αγίους που γιορτάζονται αυτόν τον μήνα. Ο ελληνικός λαός, μέσα στο μήνα Δεκέμβριο, προσδιορίζει χρονικά τους μετεωρολογικούς και αφορισμούς με την συνήθεια της παρετυμολογίας των ονομάτων των Αγίων, όπως κάνει άλλωστε κάθε μήνα του έτους.
Η δριμύτητα του δεκεμβριανού ψύχους υποδηλώνεται ακόμη και από τα ονόματα που δίδει ο λαός το μήνα αυτό σε διάφορα μέρη της Ελλάδος. Κατά πρώτο λέγεται Ανδριάς, διότι η γιορτή του Αγίου Ανδρέα πέφτει την τελευταία ημέρα του Νοεμβρίου, παραμονιάτικα της πρώτης Δεκεμβρίου. Και τούτο διότι, αφού «τ’ Αη Αντριά αντρειεύει η αντρειώνεται το κρύο, οι συνέπειες του φαίνονται τον επόμενο μήνα Δεκέμβριο.

 

Δεκεμβριανό λαογραφικό Αγιολόγιο:
Την 4η του μηνός Δεκεμβρίου είναι η γιορτή της Αγίας Βαρβάρας, και κατά την λαϊκή αντίληψη με το επικρατούν ψύχος «βαρβαρώνει». Την 5η του μηνός είναι η γιορτή του Αγίου Σάββα, ο οποίος «σαβανώνει» τη γη με το χιόνι. Την 6η του μηνός είναι η γιορτή του Αγίου Νικολάου, όπου «ο Άης Νικόλας παραχώνει» με τη συνεχιζόμενη χιονόπτωση. Οι Έλληνες του Πόντου στην πατρίδα τους έλεγαν: «Αγιοντρέα φύσα, Αη Βαρβάρα βρέξου, Άη Σάββα σόντσου (χιόνισου), Αη – Νικόλα βόηθα».
Οι Παλαιότεροι Έλληνες έλεγαν: «Αης – Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος». Το ως – άνω γιορταστικό τριήμερο στη λαϊκή γλώσσα λεγόταν «Άη – Νικολοβάρβαρα», όπου το ψύχος γινόταν ισχυρό. Ακόμη λεγόταν η λαϊκή φράση: «Αν λείπω τ’ Άγια των Αγιώ(ν), τ’ Άη Νικολοβάρβαρα είμαι ‘δω». Το αποκορύφωμα όμως της χιονοπτώσεως ο λαός το θέλει κατά την ημέρα των Χριστουγέννων και σε μερικά μέρη της Ελλάδας όπως την Χαλκιδική και τη Μεσσηνία, το ονομάζει Χριστούγεννα – Χριστόχιονα.

 

Μείωση και αύξηση της ημέρας.
Οι λαϊκοί προσδιορισμοί ή αφορισμοί κατά το μήνα Δεκέμβριο από ημερολογιακής πλευράς λαμβάνουν υπ’ όψιν το παλαιό ή Ιουλιανό ημερολόγιο. Έτσι, η 8η προς την 9η Δεκεμβρίου ήταν η μικρότερη ημέρα. Εν συνεχεία με τη χειμερινή τροπή του ηλίου γινόταν αύξηση της ημέρας ανά δίλεπτο περίπου μέσα στο 24ωρο. Κατά την ημέρα αυτή, που είναι η γιορτής της Αγίας Άννας, κατά τη λαϊκή αντίληψη «η μέρα παίρνει άνεση», αφού αρχίζει και πάλι να αυξάνεται. Βέβαια, με το νέο ή Γρηγοριανό ημερολόγιο η χειμερινή τροπή του ήλιου τοποθετείται 13 ημέρες αργότερα, ήτοι 21 προς 22 Δεκεμβρίου.
Μετά από 3 ημέρες, ήτοι την 12η Δεκεμβρίου, είναι η γιορτή του Αγίου Σπυρίδωνος. Από την ημέρα αυτή γίνεται αντιληπτή η τροπή του ηλίου και κατά τη λαϊκή αντίληψη «η μέρα παίρνει ένα σπυρί» λίγο – λίγο. Είναι φανερό ότι η λαϊκή παρετυμολογία συσχετίζει το όνομα Σπυρίδων με τα σπειριά, ενώ στην πραγματικότητα σχετίζεται με τη λέξη «σπυρίς» = καλάθι και Σπυρίδων = καλαθάς. Τέλος στη Μύκονο, για τα Χριστούγεννα, λένε «Χριστός γεννάται, ώρα γεννάται», ήτοι με τη γέννηση του Χριστού γεννάται και μια (περίπου) ώρα της ημέρας, από τις 9 μέχρι τις 25 μηνός (Ιουλιανό Ημερολόγιο).

 

Η λαϊκή πίστη για τους Αγίους του Δεκεμβρίου
Σε γενικές γραμμές ο ελληνικός λαός πιστεύει τα εξής για τους Αγίου του μηνός: Η Αγία Βαρβάρα προστατεύει τα παιδιά από την ευλογιά «την ευλογημένη». Γι’ αυτό σε πολλά μέρη έκαναν κόλλυβα και κολλυβόζουμο και «μελόπιτταν» για εξευμένιση της νόσου, αλλά και καθ΄όλην την περίοδο της επιδημίας μοίραζαν στον κόσμο γλυκίσματα.
Για τον Άγιο Νικόλαο ο λαός δέχεται ότι προστατεύει αυτούς που πλέουν στη θάλασσα, επειδή και ο ίδιος κατά τη λαϊκή παράδοση ήταν κάποτε αλιέας ή «θαλασσινός». Κατά τον Σταύρο Μάνεση (Δεκέμβριος, λαογραφικό υλικό του μηνός, στο περιοδικό «Γνώσεις», 1958), «η προτίμησις των ναυτικών εις αυτόν οφείλεται εις το γεγονός ότι κατά την περί την εορτήν του ημέρας επικρατούν συνήθως θαλάσσιες θύελλες και είναι ο επικρατέστερος των κατά το διάστημα τούτο εορταζόντων Αγίων. Δια τούτο και δεν υπάρχει παραθαλάσσιον μέρος, το οποίον να στερείται ναού του. Εις αυτόν καταφεύγουν όχι μόνον οι ναυτικοί την ώρα τρικυμίας πολλάκις ρίπτοντες έλαιον της κανδύλας του εις την θάλασσαν, πράγμα όπερ και οι οικείοι των από της ξηράς πράττουν, ρίπτοντες και κόλλυβα, παρασκευαζόμενα κατά την εορτήν του (6 Δεκεμβρίου) και φυλασσόμενα δια τοιαύτας περιστάσεις, και βυθίζουν εις την θάλασσαν το εικόνισμα του Αγίου, το οποίο δεν λείπει από κανένα πλοίο, αλλά και οι γεωργοί εν καιρώ κατακλυσμιαίας βροχής, επιβλαβούς δια την γεωργίαν, λαμβάνοντες τεμάχιον άρτου φυλασσόμενον όπισθεν της εικόνας του από της αρτοκλασίας της εορτής του, το ρίπτουν εν μέση οδώ λέγοντες: «Άη – Νικόλα, πάψε την οργή σου». Η διπλή του αυτή προστασία και κατά θάλασσαν και κατά ξηράν, φαίνεται και εκ του υπό των Κεφαλήνων λεγόμενον: «Του Αγίου Νικολάου που ν’ τσή γης και του πελάου». Τόσον αγαπητός και σεβάσμιος ως παριστάνεται υπό την αγιογράφων έλαβε πολλαχού την προσωνυμίαν «παππούς – Νικόλας» και έδωσε το όνομα του εις ολόκληρον το μήνα (ως νυν εν Καστελλορίζω) (Βλέπε: θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ, 4ος στήλες 1000 – 1002).

 

Άλλοι Άγιοι του Δεκεμβρίου στη Λαογραφία
Ο πολιούχος της Κέρκυρας Άγιος Σπυρίδων παρουσιάζει μεγάλη δραστηριότητα για την προστασία των πασχόντων από διαφόρους νόσους. Γι’ αυτό, κατά τη λαϊκή πίστη των Κερκυραίων, έχει ανάγκη κάθε χρόνο να του φορούν καινούρια υποδήματα. Παρετυμολογικώς θεωρείται, ότι θεραπεύει τα σπυριά, καθώς και την ευλογιά ως διώκτης της πανώλης. Επίσης θεωρείται, ότι ανακουφίζει από τον πόνο των αυτιών. Οι καταφεύγοντες στη βοήθειά του προσφέρουν κόλλυβα, γλυκίσματα, τηγανίτες, χαλβά κ.ά.
Ο Άγιος Ελευθέριος (15 Δεκεμβρίου) παρέχει κάθε είδους ελευθερία και απαλλαγή από παντοειδή κακά, ιδίως όμως «ελευθερώνει» τις επίτοκες γυναίκες, που επικαλούνται τη βοήθεια του.
Ο Άγιος Μόδεστος (18 Δεκεμβρίου) προστατεύει τα ζώα και μάλιστα αυτά που αροτριούν τα χωράφια. Γι’ αυτό, κατά την εορτήν του οι χωρικοί αναμιγνύουν κόλυβα με την ζωοτροφή και ταϊζουν τα ζώα τους και τους εύχονται (όπως στη Λήμνο) «χρόνια πολλά».

 

Τα Χριστούγεννα στη Λαογραφία.
Το θέμα «Χριστούγεννα» είναι τεράστιο, διότι εορτάζεται η είσοδος του απολύτου, απείρου και αχρόνου Θεού στο χρόνο και την Ιστορία, στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού, από άπειρη αγάπη για την σωτηρία του εκπεσόντος ανθρώπου. Γι’ αυτό και χρειάζεται ιδιαίτερη αντιμετώπιση. Εδώ αναγράφονται με κάθε δυνατή συντομία τα σχετικά με τη σχέση της Εορτής των Χριστουγέννων προς τον Δεκέμβριο. Έτσι θα λέγαμε, ότι το όνομα της γιορτής προέρχεται από τη συνεκφορά των λέξεων «Χριστός» και «γέννα», Χριστού-γεννα = τα Χριστούγεννα (εδώ ουδέτερον πληθυντικού). Κατά τόπους υπάρχει μικρή ή μεγάλη διαφοροποίηση. Έτσι «Χριστόγεννα» λέγεται στα εξής μέρη: Εύβοια, Νάξος, Σίφνος, Θήρα, Κύθηρα, Κεφαλλονιά και Κρήτη. «Χριστόγιαννα» λέγεται στη Στερεά Ελλάδα και τη Θράκη. "Χριστόσκολα" λέγεται στην Ίμβρο. Στην Κύπρο λέγεται «Χριστούγεννος». Στη Ρόδο και στον Πόντο ο Δεκέμβριος ονομαζόταν ολόκληρος «Χριστουγεννάρης ή Χριστουγεννάς και Χριστογεννάς. Στη Λέσβο και την Χαλκιδική ο μήνας ονομάζεται «Χριστουγεννιάτης ή «Χριστουγεννίτης» και στον Πόντο «Χριστιανάρης» «Ανήμερα των Χριστουγέννων καταλύονται κατά τόπους τα συνηθιζόμενα Χριστόψωμα, ονομαζόμενα και χριστόπιττες επί των οποίων αι οικοκυραί σχεδιάζουν «για το καλό του σπιτιού και την προκοπή του βιου» άροτρον με βόδια ή βαρέλλιον δια την καλήν οινοφορίαν κ.τ.λ.»(Στ. Μάνεσης, ως ανωτέρω).
Ως προς τα κάλαντα που τραγουδιούνται την παραμονή ας σημειωθεί μόνο χαρακτηριστικά, η εισαγωγή τους η οποία αφορά ιδιαίτερα στη σπουδαιότητα της γιορτής και έχει ως εξής: «Χριστούγεννα Πρωτούγεννα (ή Πρωτόγευνα) πρώτη γιορτή του χρόνου». Σε πολλά μέρη η εισαγωγή αυτή έχει ως εξής: «Χριστός γεννάται σήμερον, Χριστός πρωτογεννιέται». Επίσης άλλη εισαγωγή είναι το γνωστό: «Καλήν ημέρα (ή εσπέραν) άρχοντες, αν είναι ορισμός σας, Χριστού τη θείαν Γέννησιν να πω στ’ αρχοντικό σας…». Τα αδόμενα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα ποικίλουν ανά το ορθόδοξο Πανελλήνιο.

 

Καταληκτικό Σημείωμα:
Εν κατακλείδι σημειώνουμε ότι το 1564 μ.Χ. ο βασιλιάς της Γαλλίας Κάρολος Θ’ όρισε να αρχίζει το έτος την πρώτη Ιανουαρίου και όχι την πρώτη Μαρτίου του ρωμαϊκού ημερολογίου. Επίσης ο Δεκέμβριος απετέλεσε θέμα πολλών καλλιτεχνών, όπως του Πέτρου Ρεμόν, του οποίου ο πίνακας «Δεκέμβρης» ευρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου και του Καμπανέλ, του οποίου η σχετική τοιχογραφία «Hotel de Ville» κοσμεί το Δημαρχείο του Παρισιού (κατά τον φιλόλογο Α.Γ. Δαλέζιο)