Το αντάρτικο του Πόντου, δηλαδή η αντίσταση των Ελλήνων στις αφόρητες καταπιέσεις των Οσμανών, εκδηλώθηκε στον Πόντο σε δύο περιόδους. Την περίοδο 1916 τέλη 1918 και την περίοδο Μάιος 1919 τέλη 1923.
Η πρώτη περίοδος αποτελούσε απάντηση των Ελλήνων στις διώξεις των Νεότουρκων της ομάδας Ενβέρ και η δεύτερη περίοδος αποτελούσε ένοπλη αντίσταση στην οργανωμένη από το κίνημα του Κεμάλ πολιτική εξόντωσής τους.
Το Μεγάλο Αντάρτικο του Πόντου αναπτύχθηκε στον Δυτικό Πόντο με επίκεντρο την περιοχή του όρους Νεμπυάν της Μπάφρας, τους δε λόγους της συγκεκριμένης προτίμησης (δηλ. της ανάπτυξης του αντάρτικου στην περιοχή της Μπάφρας) τους αναπτύσσω ενδελεχώς στα βιβλία μου «Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΠΟΝΤΟΥ» και το «ΠΟΝΤΙΑΚΟ ΑΠΟ ΤΗ ΣΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ» Ανάλυση των αιτιών του αντάρτικου και περιγραφή των σπουδαιότερων μαχών στις παραπάνω δύο περιόδους, κάνω με εκτενή περιγραφή στο ένθετο της Εφημερίδας ΕΘΝΟΣ (τεύχος 26 – Μάιος 2011).
Το Αντάρτικο, το οποίο εν πολλοίς ήτανε και άναρχο, κύριο στόχο είχε την προστασία της ζωής των ανταρτών και των οικογενειών τους. Γι’ αυτό και τα βουνά (Νεμπυάν, Ταφσάν, Γιούνταγ, Τοπτσαμ, κ.λπ) ήταν πλημμυρισμένα με χιλιάδες γυναικόπαιδα. Ούτε όραμα, ούτε οργάνωση, ούτε υποδομή υπήρχε για διεξαγωγή ένοπλου απελευθερωτικού Αγώνα. Γι’ αυτό και το Ελληνικό κράτος, όχι μόνο δεν έβαλε στις προτεραιότητες του την ενίσχυση του υφιστάμενου αντάρτικου, αλλά το αγνόησε, αν δεν το λοιδόρησε κιόλας.
Το αντάρτικο στην εποχή κορύφωσης του (τέλη 1918) κατά ομολογία του Κεμάλ και του Μητροπολίτη Αμισού Γερμανού Καραβαγγέλη, αριθμούσε περί τους 25.000 άνδρες. Μετά τον Μούδρο (30.10.1918) και εν όψει της κατάρρευσης της Οσμανικής Αυτοκρατορίας, αυτοδιαλύθηκε.
Μετά την είσοδο του Ελληνικού Στρατού στη Σμύρνη (2-5-1919) ήταν ευκαιρία να ανασυγκροτηθεί και ν’ αποτελέσει απειλή στα νώτα του Κεμαλικού Στρατού, αλλά αποδείχτηκε ότι κάτι τέτοιο ουδέποτε αποτελούσε επιλογή του Ελληνικού Επιτελείου.
Έτσι παρότι υπήρξε στον Πόντο, ισχυρό αντάρτικο, αυτό τελικά κατέρρευσε, είτε γιατί δεν έτυχε ενίσχυσης (σε όπλα και πυρομαχικά) από την Ελληνική Κυβέρνηση, είτε γιατί είχε να αντιπαλαίσει ένα οργανωμένο Κράτος με στρατό, αστυνομία, διοίκηση και δικαιοσύνη. Μην ξεχνάμε ότι το τεκμήριο της νομιμότητας συνέτρεχε πάντα υπέρ των μουσουλμάνων πολιτών και κάθε ενέργεια μη αρεστή στους Τούρκους ήτανε επιλήψιμη και κολάσιμη.
Μετά την αποβίβαση του Κεμάλ στην Σαμψούντα (19-5-1919) και την οργάνωση των Μουσουλμάνων πολιτών, οι Πόντιοι, διωκόμενοι και πιεζόμενοι ποικιλοτρόπως, ξαναβγήκαν στα βουνά. Ήδη όμως ο οπλισμός των ήτανε λίγος και παλαιός και οι σφαίρες ακόμη λιγότερες.
Μπορεί το ελληνικό κράτος να μη ενίσχυσε στρατιωτικά τους αντάρτες του Δυτ. Πόντου, τους βοήθησαν σημαντικά μη Τούρκοι πολίτες (Τζερκέζοι, Αρμένιοι κ.λπ.) είτε από φιλελληνισμό, είτε από ιδιοτέλεια ως έμποροι όπλων.
Ο Λάζαρος Αβραμίδης (Καπετάν Λαζίκ) καπετάνιος του Πόντου, αφηγείται περίπτωση Τζερκέζου αξιωματικού του Οσμανικού στρατού, ο οποίος από τις αποθήκες πυρομαχικών του Γκέρζε (Gerze) που ήταν εντεταλμένος να περιφρουρεί, λάθρα πουλούσε στους Πόντιους αντάρτες ολοκαίνουργια όπλα και πυρομαχικά (βλέπε βιβλίο μου ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΔΥΤΙΚΟΥ ΠΟΝΤΟΥ).
Άλλη περίπτωση φιλέλληνος Τζερκέζου (Κιρκασίου δηλ. το γένος) περιγράφει με συντομία στο βιβλίο του «ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΚ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΜΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ» ο Μπάφραλης Καπνέμπορος Αντώνιος Γαβριηλίδης.
Ο Μπάφραλης Μπεκμέζ Ζαδέ Χαμπίλ Μπέης πάμπλουτος Τζερκέζος μεγαλοκτηματίας, ήτανε φίλος του μεγάλου καπετάνιου Ιπποκράτη Δεδέογλου (Ιππόκ Αγά) ο οποίος είχε γεννηθεί στην συνοικία Ισχακλί της Μπάφρας.
Στις αρχές του Ιουνίου 1921, όταν πλέον οι διώξεις σε βάρος των Ελλήνων είχαν πάρει μορφή παροξυσμού, ο Ιπποκράτης Δεδέογλου, όντας καπετάνιος στα όρος Νεμπυάν, πληροφορήθηκε για την σφαγή, στην τοποθεσία Κιοβτσέσου, των 570 Ελλήνων Μπαφρινών που είχαν πάρει το δρόμο της εξορίας.
Φοβούμενος για την ζωή των μελών της οικογενείας του, φίλων, γειτόνων και συγγενών του, αποφάσισε να κατέβει στην Μπάφρα και να παραλάβει όλους αυτούς τους ανθρώπους στο βουνό. Ο μεγάλος καπετάνιος είχε απορρίψει προτάσεις – δήθεν – ειρήνευσης, του Διοικητή της Μπάφρας Σαμλή Κιορ Τζεμίλ Μπέη και τούτο αποτελούσε πρόσθετο λόγο απομάκρυνσης της οικογένειας του από την πόλη της Μπάφρας, φοβούμενος αντεκδίκηση του Διοικητή.
Η απομάκρυνση όμως τόσων ανθρώπων από την πόλη της Μπάφρας δεν ήτανε υπόθεση εύκολη.
Παρά ταύτα ο Ιπποκ Αγάς συνεργαζόμενος με τον φίλο του Τζέρκεζο Χαμπίλ Μπέη και βοηθούμενος από τους δύο ανεψιούς του, Εγιούπ και Καντήρ, νύχτα παρέλαβαν από την πόλη 122 άτομα και άλλα μεν οδήγησαν στο βουνό, άλλα δε στο τσιφλίκι του Χαμπίλ Μπέη στην περιοχή παραλίας της Μπάφρας.
Τέσσερις μήνες μετά, ο Ιππόκ Αγάς με 101 εκ των 122 προσώπων, με βενζινάκατο απέπλευσαν κρυφά από παραλία της Μπάφρας και αποβιβάστηκαν στην Μήδεια της Αν. Θράκης. Εκείθεν μέσω Κωνσταντινούπολης, ήρθαν στην Ανδριανούπολη από όπου και εισήλθαν στην Ελλάδα.
Λίγες ημέρες μετά την φυγή των 101 προσώπων, ο Χαμπίλ Μπέη, νοίκιασε με έξοδά του άλλη βενζινάκατο και φυγάδευσε στην Ελλάδα τους υπόλοιπους 21.
Στο μεταξύ, επειδή ο διοικητής της Μπάφρας πληροφορήθηκε το γεγονός και άρχισε να αναζητά τον Χαμπίλ Μπέη, εκείνος φοβούμενος για τη ζωή του, εγκατέλειψε όλη την πλούσια πατρική του περιουσία και μεταμφιεσθείς διέφυγε στην Τραπεζούντα και εκείθεν στην Κωνσταντινούπολη.
Τελικά πέρασε κι αυτός, μαζί με τους δύο ανεψιούς του στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Ο Ιπποκράτης Δεδέογλου ως πρόσφυγας πλέον, εγκαταστάθηκε στο χωριό Μακρυχώρι Ν. Καβάλας.
Εδώ τελειώνει η αφήγηση του αείμνηστου Αντωνίου Γαβριηλίδη για το θαυμάσιο αυτό γεγονός της συνεργασίας Ιπποκ – Χαμπίλ, προκειμένου να διασωθούν 122 χριστιανικές ζωές.
Το πράγμα όμως δεν τελειώνει εδώ και έχει και συνέχεια.
Το έτος 2008 στα πλαίσια των ερευνών μου για το αντάρτικο του Πόντου, πήγα στο χωριό Μακρυχώρι Καβάλας για να φωτογραφίσω τον τάφο του Μεγάλου Καπετάνιου Ιπποκ Αγά. Συνοδός μου υπήρξε ο φίλος Παναγιώτης Τζιντζόγλου που κατάγεται από το Μακρυχώρι, αλλά κατοικεί στη Χρυσούπολη.
Μετά τη φωτογράφηση, επισκεφθήκαμε το νεκροταφείο του χωριού Δύσβατο, όπου βρίσκεται ο τάφος της αδικοχαμένης θυγατέρας του, η οποία πέθανε σε νεαρή ηλικία. Αυτό που αμέσως με εξέπληξε ήτανε ότι μπαίνοντας στο νεκροταφείο, αμέσως αριστερά υπήρχε ένας μουσουλμανικός τάφος.
Πάνω στο μνήμα υπήρχε μια ενεπίγραφη μαρμάρινη πλάκα και στην κεφαλή του τάφου υπήρχε αντί σταυρού εμφυτευμένη μια μαρμάρινη στήλη, σύμβολο μουσουλμανικού τάφου.
Επάνω στη μαρμάρινη πλάκα έγραφε επί λέξει τα ακόλουθα:
ΜΠΕΚΜΕΖ ΖΑΔΕ ΧΑΜΠΙΛ ΜΠΕΗΣ.
Φιλέλλην Κιρκάσιος Μεγαλοκτηματίας της Μπάφρας ο οποίος διέσωσε122 Μπαφραίους από την σφαγή των Τούρκων το 1921. Καταδιώχθηκε από την Κεμαλική εξουσία και κατέφυγε στην Αθήνα όπου αρρώστησε από φυματίωση. Ήρθε στο Δύσβατο πλησίον του φίλου του Ιπποκράτη Δεδέογλου οπλαρχηγού το 1926 και απεβίωσε. Εκ της Μπάφρας Πόντου κάτοικοι του Δύσβατου τον ενταφίασαν στο κοιμητήριο τους τιμώντας τον φιλέλληνα άνθρωπο και γενναίο Άνδρα.
Αιωνία η μνήμη του Φιλέλληνος Κιρκασίου Χαμπίλ Μπέη.
Λησμόνησα να αναφέρω ότι στην συντροφιά μας ήτανε και ο Τούρκος Σαμψούντιος φίλος μου Ρετζέπ Γιλμάζ, τα πεθερικά του οποίου είχανε φύγει από το Μακρυχώρι στην Τουρκία ως Ανταλλάξιμοι πρόσφυγες. Ερευνητικό και ανήσυχο πνεύμα, μόλις γύρισε στην Σαμψούντα καταχώρησε το γεγονός στην ιστοσελίδα του, δημοσιεύοντας φωτογραφία του τάφου. Άλλωστε ως Μπαφραίος στην καταγωγή εγνώριζε τους επιζώντες συγγενείς του Χαμπίλ Μπέη στην Μπάφρα.
Αρπάζοντας την ευκαιρία, ο ερευνητής της ιστορίας συγγραφέας βιβλίων για τους Ανταλλάξιμους και δημοσιογράφος σε εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης, καλός μου φίλος Ισκεντέρ Οζσόη, ζήτησε περισσότερες πληροφορίες από μένα και αρθρογράφησε σχετικά στην εφημερίδα Yeni Gun (Νέα Ημέρα).
Ακολούθως ο Μπαφραίος συγγραφέας και δημοσιογράφος Αλπτεκίν Αλισχαλίογλου έγραψε ένα εκτενές κείμενο για τον Χαμπίλ Μπέη, εμφανίζοντας την ενέργειά του ως εξόχως ανθρωπιστική. Δεν διστάζει μάλιστα να προβάλει τη πράξη αυτή του Τζερκέζου ως εικόνα πολιτισμού των Τούρκων, τους οποίους η Δύση επί αιώνες κατηγορεί ως βαρβάρους (εφημερίδα BAFRA Haber)
Στο μεταξύ στην περιοχή Σαμψούντας και ιδιαίτερα στην Μπάφρα ξεσηκώθηκε θύελλα συζητήσεων κατά πόσο ο Χαμπίλ Μπέη υπήρξε Ανθρωπιστής ή συνεργάτης των Ελλήνων (δηλ. προδότης της πατρίδος).
Αυτή η διχογνωμία ταλαιπώρησε ψυχικά τον επιζώντα στην Μπάφρα ανεψιό Χαμπίλ, αλλά το τελικό μήνυμα που εισέπραξε από την πλειοψηφία του κόσμου, ήταν ότι ο θείος του υπήρξε ένας υπέροχος, ευγενής, ανθρωπιστής και πολιτισμένος άνθρωπος. Γι’ αυτό και σήμερα ο ανεψιός (ο οποίος πήρε το όνομα του θείου του και κληρονόμησε μεγάλο μέρος της ακίνητης περιουσίας) αισθάνεται περήφανος για τον θείο του.
Νέα αναφορά στον Χαμπίλ Μπέη κάνει ο ιστορικός Αγγλοσπούδαστος και Μπαφραίος στην καταγωγή Ισμαήλ Τοκαλάκ (πολύ σπουδαίο το εξ 700 σελίδων αποτελούμενο βιβλίο του με τον τίτλο «Βυζαντινό – Οσμανική Σύνθεση) ο οποίος και μου έδωσε τις ακόλουθες πληροφορίες.
Το χωριό του Χαμπίλ Μπέη ήταν το Κοσούκιοι, στην παραλία της Μπάφρας, όπου και το μεγάλο τσιφλίκι του.
Το έτος 1938 με το Νόμο για την υποχρεωτική πρόσληψη επωνύμου, η οικογένεια Χαμπίλ Μπέη, επέλεξε το επώνυμο Ντεμιρτζάν. Ο επιζών ανεψιός λέγεται Χαμπίλ (Ντεμιρτζάν) όνομα που του έδωσε η μάνα του, στη μνήμη του κυνηγημένου αδελφού της.
Η ίδια είχε παντρευτεί τον Ταλίπ Τσαβούς, έναν αξιωματικό του οσμανικού στρατού και φυσικά σήμερα δεν ζει.
Λόγω της μεγάλης συζήτησης και του ενδιαφέροντος που προκλήθηκε στην Μπάφρα, Σαμψούντα, Κωνσταντινούπολη κ,λπ., πολλοί Τούρκοι εκδηλώνουν ενδιαφέρον, κατά την έλευση τους στην Ελλάδα να επισκεφθούν τον τάφο.
Με παράκληση – εισήγηση των Τούρκων φίλων μου, στην αρχή τηλεφωνικά και στην συνέχεια με την από 1-12-2013 επιστολή μου, ζήτησα από τον Δήμαρχο Νέστου (όπου υπάγεται το Δύσβατο) κ. Σάββα Μιχαηλίδη να προβεί σε δύο (2) ενέργειες.
1. Να τεθεί μια οδική πινακίδα στη διασταύρωση Ζαρκαδιάς που να δείχνει προς Δύσβατο – Τάφος Τζερκέζου Ανθρωπιστή Μπεκμέζ Ζαδε Χαμπιλ Μπέη.
2. Να τεθούν δεξιά και αριστερά του τάφου δύο μαρμάρινες πλάκες στις οποίες να αναγράφεται ακριβώς το ελληνικό κείμενο στην Αγγλική και Τούρκικη γλώσσα.
Δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν πήρα καμιά απάντηση στην επιστολή μου. Επισημαίνω ότι οι αναφερθέντες παραπάνω Τούρκοι ιστορικοί, συγγραφείς και δημοσιογράφοι περιμένουν θετική ανταπόκριση του Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Νέστου.
Άλλωστε η τοποθέτηση οδικής πινακίδας και επιτάφιων αναμνηστικών πλακών, θα προκαλέσει το ενδιαφέρον των Τούρκων και θα συμβάλει στην αύξηση της επισκεψιμότητας των τουριστών στην περιοχή.
Η επικαλούμενη δυσκολία τοποθέτησης οδικής πινακίδας στη διασταύρωση λόγω αντιδράσεων της ΕΓΝΑΤΙΑ ΑΕ μπορεί να ξεπεραστεί, διότι δεν πρόκειται για διαφημιστική πινακίδα μιας εμπορικής εταιρείας, αλλά για πινακίδα ενός Δήμου με ιστορικά τουριστικά, οικονομικά και πολιτισμικά συμφέροντα.