Την παραμονή του Αγ. Δημητρίου γινόταν η Τζαμάλα. Η τζαμάλα είναι αραβική λέξη και σημαίνει καμήλα. Είναι η πρώτη γιορτή της χειμερινής περιόδου κι την μέρα αυτή συνήθηζαν να δοκιμάζουν και τα κρασιά. Παράλληλα αποτελούσε σταθμό για την έναρξη των αγριτικών ασχολιών, ιδιαίτερα της σποράς των σιτηρών. Γι αυτό και τον Αϊ Δημήτρη τον αποκαλούν Αιδημητρίτη, Σπαρτό, Παχνιστή,Χρυσάνθεμο και σποριά.
Σε πολλές περιοχές της Θράκης έκαναν τις Τζαμάλες (καμήλες). Στην Τσαντώ, για παράδειγμα, δύο χωρικοί μεταφιέζοντας σε καμήλες, τυλιγμένοι σε οανιά και σε προβιές. Άλλοι σύντροφοί τους δορώντας παράξενα ρούχα και στεφανωμένοι με κλήματα, γύριζαν τα σπίτια κι’ εύχονταν την καλοχρονιά.
Πρόκειται για δρώμενο με ευετηριακό χαρακτήρα. Το έθιμο αυτό, γονιμοποιητικό δρώμενο της άροσης και σποράς.
Μια παραλλαγή του εθίμου από τους Δελειώνες της Συλληβρίας κατάγραψε η σπουδαία λαογράφος Ελπινίκη Σταμούλη-Σαραντή.
«Την παραμονή του Αϊ Δημητριού εκάμναμε τη Τζαμάλα. Έδεναν ξύλα και εκάμναμε σκελετό μεγάλο, τον στολίζανε με προβιές, πάσχιζαν να μοιάζει σαν καμήλα. Την έβαζαν νουρά, ένα μακρύ κοντάρι για λαιμό, το σκεπάζανε με προβειά, κεφάλαι αλόγου για βοδιού, με δόντια και αυτό, το σκεπάζανε κι αυτό, το στολίζανεμε κουδούνια και χάντρες. Πάνω στην καμήλα έριχναν μακρύ χαλί, κάτω απ' αυτό έμπαιναν 4 άντρες, περπατούσαν και φαινόταν σα να περπατούσε η τζαμάλα. Πάνω της κάθιζαν ένα ψεύτικο παιδί, που το βαστούσε ο τζαμάλης, με καμπούρα και κουδούνια στη μέση του. Ύστερα από το ηλιοβασίλεμα το γύριζαν στα σπίτια με τραγούδια και γέλια… Όσοι πήγαιναν με τη τζαμάλα φορούσαν παράξενα ρούχα, με στεφάνια κληματαριών στο κεφάλι και με λαγήνια ή με κουβάδες στα χέρια για κρασί ή ούζο. Έξω από κάθε σπίτι φώναζαν: «Ε! κερά! Καλή χρονιά, καλό μπερικέτι (=εσοδεία) και πολύχρονη…». Για το έθιμο αυτό. πότε γεννήθηκε, είναι απροσδιόριστο. Μεταφέρονταν από γενεά σε γενεά. Ήταν κάτι παραπάνω από πολιτιστική εκδήλωση. Τηρούνταν με θρησκευτική ευλάβεια. θεωρείτο προσευχή.
Σε καμιά περίπτωση δεν έβλεπες τους πρωταγωνιστές και στο κενό να σαχλαμαρίζουν. Παιζόταν όπως η αρχαία τραγωδία, Θέση και κίνηση παρόμοια με τους πρωταγωνιστές κρατούσε όλο το χωριό, ποσυνοδεύει την Τζαμάλα. Παιζόταν με τέτοιο τρόπο, που όλη η φιλοσοφία της Τζαμάλας αντικαθρεφτίζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Την Τζαμάλα οι παλιοί την πήγαιναν και την έπαιζαν στην πατρίδα και σε διπλανά χωριά, ακόμα και στα τούρκικα. Ντύνονταν Τζαμάλα μέχρι και ηλικιωμένοι πενηντάρηδες. Άλλοι μάζευαν "το δίκιο", στάρι που τους έδιναν οι νοικοκυραίοι για το παίξιμο παν στο γαϊδούρι. Έκλεβαν απ, τα παράθυρα γλάστρες, κρεμασμένα σταφύλια και ότι άλλο έβρισκαν.
Με το τέλος της Τζαμάλας το σιτάρι το πουλάν. Τα λεφτά που παίρνουν την πρώτη Κυριακή ορίζουν γλέντι στην πλατεία του χωριού. Χορός, τραγούδια, ευχές, καλή χρονιά, καλή σοδιά και το χρόνο με υγεία.
τη Τζαμάλα τη χορεύανε. Πήγαινε μπρος πίσω και την τραγουδούσανε:
Της Τζαμάλας το παιδί, έβγαλε βγαλτό στ’ αυτί και γυρεύ’ να παντρευτεί
Της Τζαμάλας το παιδί, έβγαλε κακό στ’ αυτί κι’ απ’ την τρομάρα του,
έσκασε η χολάρα του.
Τζαμάλα, Τζαμάλα, Τζαμάλατζη, της Τζαμάλας το παιδί,
Έπαθε κακό στ’ αυτί και κασίδα στην κορφή».
Στα τούρκικα χωριά που πήγαιναν, τραγουδούσαν το τραγούδι στα Τούρκικα:
Βερίριμ σαμανί, γεμές (της δίνω άχυρο, δεν τρώγει), Μπεν τσεκέριμ, ο γκελμές
(την τραβώ, δεν έρχεται)
Τζαμάλα, τζαμάλα, χούντισι (εμπρός) Ντι -ντίλι, μάντιλι, ντι -ντίλι,
τση τζαμάλας το παιδί έβγαλε κακό στο φτι (ή έκαμε κακό στο φτι)
και γυρεύ' να παντρευτεί! …
Είναι σημαντικό να διαβάσουμε πως περιγράφουν λαογράφοι την τέλεση του εθίμου σε διάφορες περιοχές της Θράκης:
[Σταμούλη-Σαραντή 1939, 20] Ανατολική Θράκη: Τζαμάλα είναι παρεφθαρμένη λέξη αραβική που σημαίνει καμήλα. Τζαμάλα έκαναν στο Φανάρι, Οκλαλή, Καλλικράτεια, Επιβάτες, Καστανιές, Τζετώ, Ακ-Αλάν. Στη Ραιδεστό την έλεγαν Κερά Τζαμάλα. Στις Δελειώνες επαρχίας Σηλυβρίας, τη τζαμάλα την χόρευανε, πάγαινε μια μπρος και μια πίσω και τραγουδούσανε: "Της τζαμάλας το παιδί, έβγαλε βγαλτό στ' αφτί και γυρεύει να παντρευτή...". Κυνηγούσανε τον τζαμάλατζη, χτυπούσανε τη καμπούρα τ' και τον περιπαίζανε, χτυπούσανε τα κουδούνια δυνατά και γελούσανε. Βαρούσανε την καμπούρα της καμήλας, η καμήλα έκαμνε πως λιγοθυμούσε κι έπεφτε. Ετρέχανε τότε και την χαϊδεύανε, την έλεγανε βαχ, βαχ, βαχ, και σηκώνουντανε η τζαμάλα, και την χόρευανε. Από πίσω τους πήγαινανε άντροι και παιδιά.
-[Γιαννακάκης 1952, 270] Ιντζέκιοϊ Αδριανουπόλεως Ανατολικής Θράκης: Επάνω εις τον βαθύν ύπνον, ένας εκκωφαντικός θόρυβος εδόνει τον αέρα από τους δαιμονιώδεις κρότους μετά φωνών στεντορίων "Τζαμάλα, τζαμάλααα!!!". Οταν ο πολυθόρυβος εκείνος εσμός έφθανεν κάτωθεν των παραθύρων έμπροσθεν της θύρας εσχηματίζετο ένας ευρύς κύκλος, εις το μέσον του οποίου υπό τους ήχους της γκάιντας και ταρμπούκας, εχόρευον δύο μετημφιεσμένοι εν είδος πυρριχείου χορού. Και ο μεν ως γυναίκα με όλα τα γυναικεία εξαρτήματα, ο δε ανήρ έσειε μακρόν ξίφος (ξύλινον). Οι δε λοιποί σχηματίζοντες τον κύκλον με αλλοκότους περιβολάς εβάσταζαν έκαστος ανά εν μακρύ ρόπαλον και ακουμβώντες επάνω εξέβαλλον ιαχάς ωχ, ωχ, ιχ, ιχ, ουχ, ουχ. Ο δε οικοδεσπότης έδενεν έν νόμισμα εις λουρίδα βαμβακερού υφάσματος και με αναμμένον κηρίον εκόρωνε το πανί και το έρριπτε φλεγόμενον, διότι ήτο σκότος.
-[Καβακόπουλος 1979, 99] Θράκη: Χορεύεται και ο χορός της Τζαμάλας.
-[Hunt 1990, 145] Φλάμπουρο Σερρών: Τα βήματα του χορού έχουν χαθεί. Οι πληροφοριοδότες του χωριού λένε ότι υπήρχαν καθορισμένα βήματα κάποτε, και ότι όποιος τα ήξερε και ήθελε μπορούσε να πάρει τη σειρά του ανάμεσα στους χορευτές. Το παράδοξο είναι ότι, ενώ οι κάτοικοι του χωριού δεν είναι θρακιώτικης καταγωγής, ούτε υπάρχουν Θράκες πρόσφυγες στο χωριό, εκτελούν το έθιμο της τζαμάλας. Στα γύρω χωριά υπάρχουν Θράκες πρόσφυγες αλλά δεν εκτελούν την Τζαμάλα. Φαίνεται ότι το έθιμο μεταφέρθηκε γύρω στα 1900 μαζί με την ιστορία της εξήγησής του. Παλιότερα υπήρχε τραγούδι για την Τζαμάλα στα τουρκικά, και ορισμένη μελωδία μόνο γι αυτόν τον χορό.
-[Καβάκοπουλος 1990;, 44] Φλάμπουρο Σερρών: Οταν όλα είναι έτοιμα, αρχίζει η περιφορά της "τζαμάλας" στην κωμόπολη. Με εντολή του καμηλιέρη οι τέσσερις νέοι που την υποβαστάζουν σταματούν κατά μικρά χρονικά διαστήματα και την κινούν δεξιά και αριστερά σ' έναν υποτυπώδη χορό στο ρυθμό της μουσικής που εκτελείται από τους λαϊκούς οργανοπαίκτες, δύο ζουρνατζήδες και έναν νταουλιέρη. Το πλήθος που ακολουθεί την περιφορά της "τζαμάλας" τραγουδά έναν 11σύλλαβο στίχο: "Τζαμάλο μπάμπω, τζάμαλο όινατα". Ο στίχος αυτός ταιριάζει στα δύο τελευταία καταληκτικά μέτρα της 2ης φράσης ως ομαδικό επιφώνημα του λαού. Κατά την εξήγηση των κατοίκων, ο στίχος λέει: "Τζαμάλο γριά, τζάμαλο χόρεψε". Την αντέγραψα και αφού την άκουσα πολλές φορές διαπίστωσα ένα σπάνιο αλλά και περίεργο μουσικό μετρικό σχήμα, ότι δηλαδή ο ρυθμός της μουσικής δεν ακολουθεί τη φυσική του ροή όπως τούτο συμβαίνει στ' άλλα δημοτικά μας τραγούδια, όσο και αν ο ρυθμός τους είναι πολύπλοκος σε ανάμεικτα, απλά και σύνθετα, μέτρα.
-[Καβακόπουλος 1993, 232] Δυτική Θράκη: Στη διαδρομή από το ένα σπίτι στο άλλο ο γκαϊντατζής ή ο λυράρης έπαιζε το σκοπό της Τζαμάλας, μελωδία με ρυθμό 10σημο, όπως του Ταχαριώτικου και με αγωγή ίδια με αυτού, ενώ τη μουσική ακολουθούσε χορευτικά η πομπή των παιδιών, που τα βήματά της σήμερα δεν σώζονται. Ο ρυθμός της μελωδίας είναι σύνθετος, αποτελούμενος από δύο 5σημους, δηλαδή έναν α΄ παιωνικό και έναν παλιμβακχείο.