Με τους Γκαγκαούζους (ή Γκαγκαβούζηδες) ασχολήθηκαν πολλοί ιστορικοί προσπαθώντας να δώσουν απάντηση για την καταγωγή τους. Περισσότερο όμως ασχολήθηκαν ξένοι ιστορικοί και κυρίως Βούλγαροι, Τούρκοι και Ρώσοι και λιγότερο οι Έλληνες. Ο λόγος είναι ότι τους θεωρούσαν Τουρκικής καταγωγής που εκχριστιανίστηκε την ιστορική περίοδο του Βυζαντίου.
Όμως στην ιστορία δεν αναφέρεται πουθενά ότι κάποιο τουρκικό φύλλο ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Αντίθετα, αναφέρονται μαζικοί εξισλαμισμοί  χριστιανικών πληθυσμών.
Οι Γκαγκαούζοι από τους περισσότερους που ασχολήθηκαν καταγράφονται σαν θρακικό φύλλο με μια ιδιαιτερότητα. Είναι τουρκόφωνοι. Είναι όμως φανατικοί χριστιανοί και Έλληνες. Οι τουρκόφωνoι γκαγκαούζoι θεωρούν τους εαυτούς τους απογόνους των Ρωμαίων (Βυζαντινών Έλλήνων) της βυζαντινής επαρχίας της Θράκης.
Έχω προσωπική εμπειρία από το χωριό, το Ηράκλειο Λαγκαδά όπου ήρθαν οι παππούδες μας από την Ανατολική Ρωμυλία και κατάγονται οι γονείς μου. Είχαμε και μια γειτονιά Γκαγκαβούζηδων. Στα ήθη τα έθιμα και τις παραδόσεις, δεν είχαν καμιά διαφορά με τους άλλους Θρακιώτες πρόσφυγες που ήρθαν από τη Ραιδεστό της Αν. Θράκης και την περιοχή της Αγαθούπολης της Αν. Ρωμυλίας. Οι ίδιοι ήταν περήφανοι για την καταγωγή τους και είχαν να λένε ότι κυνηγήθηκαν και απειλήθηκαν με πλήρη αφανισμό και για τους αγώνες τους  να επιβιώσουν.
Οι Γκαγκαβούζηδες εντοπίζονται για πρώτη φορά στα παράλια του Ευξείνου Πόντου, στη Δοβρουτσά μεταξύ της σημερινής πόλης της Βουλγαρίας Βάρνας και του Δούναβη. Η τύχη και η πορεία τους ταυτίστηκε με την πορεία του Ελληνισμού των Βαλκανίων. Στην εποχή του Βυζαντίου αποτελούσαν τους ακρίτες της περιοχής τους. Στα χρόνια της Οθωμανικής επέλασης  ήταν ο τελευταίος λαός που υποδουλώθηκε και υπέστησαν τα πάνδεινα. Σ’ αυτά τα δύσκολα χρόνια θεωρείται ότι έχασαν την ελληνική γλώσσα.
Αργότερα συμμετείχαν στους Ρωσοτουρκικούς πολέμους στο πλευρό των Ρώσων. Για το λόγο αυτό κυνηγήθηκαν από τους Οθωμανούς και διασκορπίστηκαν στη Βουλγαρία (Πάζαρτζικ, Γιάμπολ) και στην Ανατολική Θράκη, στην περιοχή Χάψας-Αδριανούπολη, όπου εγκαταστάθηκαν σε 15 χωριά. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός των Γκαγκαβούζηδων ακολούθησε τον Ρωσικό στρατό για να αποφύγει τα αντίποινα των Οθωμανών και εγκαταστάθηκε στη Βεσσαραβία, στην σημερινή Νότια Μολδαβία.
Ο Δημήτρης Βατικιώτης ορίστηκε Απόστολος της Φιλικής Εταιρείας με σκοπό να προετοιμάσει το έδαφος για την επανάσταση στην Βόρεια Βουλγαρία. Κατάφερε να δημιουργήσει μια Λεγεώνα από Γκαγκαβούζηδες Έλληνες, Βούλγαρους, αποτελούμενη από 14.000 στρατιώτες. Τμήματα συμμετείχαν στην μάχη του Δραγατσανίου, στο Ιάσιο και σε άλλες περιοχές.
Κατά την απελευθέρωση της Ανατολικής Θράκης από τον ελληνικό στρατό το 1919 συγκρότησαν το πρώτο σύνταγμα του ελληνικού στρατού με 700 άνδρες και σύμφωνα με τον Γενικό Διοικητή της Θράκης Γεραγά διακρίθηκαν για την ανδρεία τους. Με τη συνθήκη της Λωζάνης θεωρήθηκαν από τους Τούρκους ανταλλάξιμοι ως φανατικοί Έλληνες και υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους
Οι Γκαγκαβούζηδες κατοικούν σήμερα στο βόρειο Έβρο, σε χωριά της Ορεστιάδας (Αμμόβουνο, Οινόη, Σαγήνη, Θούριο, Λεπτή, Άρζος, Βάλτος, Δίλοφος, Καβύλη, Καναδάς, Κέραμος, Πύργος κ.ά.) και του Διδυμοτείχου (Ασβεστάδες, Ευγενικό, Κωστή, Πουλιά, Σαύρα). Εγκαταστάσεις προσφύγων Γκαγκαβούζηδων έχουμε στα χωριά της Κομοτηνής, Άμφια και Ν. Καλίστη, στα Χρυσοχώραφα Σερρών, στα χωριά Περιβολάκι και Ηράκλειο του Λαγκαδά Θεσσαλονίκης, στη Σύνδο και στο Καλοχώρι Θεσσαλονίκης, καθώς και διασκορπισμένες οικογένειες στο νομό Κιλκίς και σε χωριά της Θεσσαλίας. Γκαγκαβούζηδες υπάρχουν, επίσης, στη Νέα Ζίχνη Σερρών και στα χωριά Θολό, Γάζορο και Αγ. Χριστόφορο, όπου, όμως, θεωρούν τους εαυτούς τους ντόπιους. Η ιστορική έρευνα καταγράφει, όπως αναφέρει ο κ. Κοζαρίδης, πως η ομάδα αυτή πιθανόν να μετακινήθηκε στην περιοχή το 1510-1560, όπως συνέβη και με την εγκατάσταση των πρώτων Γκαγκαβούζηδων στην Ανατολική Θράκη.
Όπως γράψαμε παραπάνω τα ήθη και τα έθιμα είναι ίδια με αυτά που έχουν οι Θρακιώτες. Οι χοροί τους επίσης είναι ίδιοι με αυτούς της Θράκης, Ζωναράδικοι, συγκαθιστοί, μπαιντούσκες, αλλά και καρσιλαμάδες. Τα βασικά όργανα που χρησιμοποιούν είναι η γκάιντα και η θρακιώτικη λύρα.
Το γλωσσικό ιδίωμα των Γκαγκαούζων από γλωσσολογικής άποψης, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια απλή τουρκική διάλεκτος. Παρ’ όλα αυτά επικράτησε η άποψη να θεωρείται ξεχωριστή γλώσσα μέσα στην αλταϊκή οικογένεια γλωσσών (τουρανικός κλάδος) και όχι διάλεκτος της τουρκικής. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα γκαγκαούζικα μοιάζουν παρά πολύ με τις τουρκικές διαλέκτους της Β.Α. Βουλγαρίας και γενικότερα με όλες τις τουρκικές διαλέκτους της Χερσονήσου του Αίμου (Βαλκανική χερσόνησος).
Η διαφορά των γκαγκαουζικών από τα τουρκικά έγκειται κατά κύριο λόγο στη σύνταξη και τη φρασεολογία παρά στη γραμματική και το λεξιλόγιο. Ορισμένοι όμως τομείς του λεξιλογίου παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Για παράδειγμα η εκκλησιαστική ορολογία αποτελείται κυρίως από ελληνικές λέξεις, ενώ η γενεαλογική ορολογία αποτελείτε κυρίως από βουλγαρικές και λιγότερο από τουρκικές λέξεις.

Εκδήλωση νέων Γκαγκαβούζηδων
στο πανεπιστήμιο του Κόμρατ Μολδαβίας στο τμήμα ελληνικής γλώσσας

Πρέπει να αναφέρουμε ότι εγκαταστάσεις Γκαγκαβούζηδων έχουμε στη Ρωσία, στη Βουλγαρία και στη Μολδαβία που είναι και η πολυπληθέστερη και αποτελεί το 4% του πληθυσμού της με μεγαλύτερες πόλεις το Κόμρατ και τη Δημητρόφσκα, πόλη προς τιμήν του Δημήτρη Βατικιώτη. Η Σοβιετική εξουσία με την γνωστή ευαισθησία και πολιτική απέναντι στις εθνότητες και τις μειονότητες ανακήρυξε την Γκαγκαουζία της Μολδαβίας αυτόνομη.

Είναι σημαντικό να παρουσιάσουμε μερικούς στίχους από το τραγούδι ΛΕΝΚΑ.
Το τραγούδι αυτό βρίσκεται σε δίσκο που κυκλοφόρησε στην Ε.Σ.Σ.Δ. το 1980 με την ονομασία «Μουσική των Γκαγκαβούζηδων»

Στη γλώσσα των Γκαγκαβούζηδων

“Mari Lenko, kızım Lenko,
mari kızım, dünnää gözeli,
näändan da işitmiş türklär, kızım,
ani sändin dünnää gözeli.
Türklär da, kızım, alacek seni”.
İlenka da dedi mamusuna:
“Male ma, male, sakla beni,
sakla beni sandaa, male…

            Και στα ελληνικά

“Μωρή Λένκα, κόρη μου Λένκα,
μωρή κόρη μου, πιο όμορφη του κόσμου,
που να το άκουσαν οι Τούρκοι, κόρη μου,
ότι ήσουν η πιο όμορφη του κόσμου.
Οι Τούρκοι, κόρη μου, θα σε πάρουν”.
Και η Ηλένκα είπε στη μητέρα της:
“Μάνα, αχ μάνα, κρύψε με,
κρύψε με στο μπαούλο, μάνα.
Κι όταν, μάνα, θα έρθουν οι Τούρκοι,
εσύ να πεις στους Τούρκους, μάνα:
«H Λένκα μου πέθανε εδώ και καιρό»”…

               Γκαγκαβούζηδες των Χρυσοχώραφων Σερρών

Βιβλιογραφία: Έρευνα του Χρήστου Κοζαρίδη