Το μαντήλι, που στην αρχαία Ελλάδα το λέγανε σουβάριον ή σωδάριον, στην Δωρική γλώσσα, παίζει μεγάλο ρόλο στην ζωή των ανθρώπων και στα διάφορα έθιμα της κάθε χώρας.
Ιδιαίτερα στα έθιμα τής Θράκης, και γενικότερα στην λαϊκή πίστη των Θρακιωτών, το μαντήλι αποτελεί ένα σταθερό λαογραφικό στοιχείο.Η τεχνική τής ύφανσής του, το χρώμα, τα διακοσμητικά θέματα, η ποικιλτική του, η κεντητική του τελειότητα, η καλλιτεχνική του έκφραση, όλα τείνουν ν’ αναδείξουν την ψυχική σχέση πού έχει το μαντήλι με τον άνθρωπο του λαού αυτού του τόπου. Το συναντούμε συχνά στις παραδόσεις και στις προλήψεις εμψυχωμένο με δύναμη και ιδιότητα μαγική.
Στην Βόρεια και Ανατολική Θράκη και σε χωριά του Τριγώνου όπως ο Πεντάλοφος του Έβρου, το μαντήλι έχει ένα ενεργό παρόν από την ώρα πού θα γεννηθεί κανένας ως την ύστατη στιγμή τής ζωής του, σε χαρές και λύπες. Είναι μία σχέση πού περιέχει πολύτιμα στοιχεία για να κατανοήσει ο ερευνητής τις ψυχικές αντιδράσεις του λαού τής Θράκης, την ευαισθησία του και τον βαθμό τής σκέψης του. Μέσα στο πλαίσιο του λαϊκού μας πολιτισμού γίνεται ένα σύμβολο με αισθητή υπόσταση και με πολύπλευρη λειτουργικότητα, πού προσδιορίζει την κοινωνική συμπεριφορά και συνιστά ζωντανή εικόνα τής ζωής του Θρακιώτη.
Ξεκινάμε από  τ’ Αναστενάρια το σημαντικότερο λαϊκό δρώμενο που τελείται στον Ελλαδικό χώρο και που έλκει την αρχή του στα βάθη των αιώνων. Το μαντήλι ή αμανέτι όπως το λένε οι Αναστενάρηδες, είναι μεγάλο και ιερότατο κειμήλιο των Αναστενάρηδων, ταυτίζεται με τα εικονίσματα, τους «παππούδες», τις «Χάρες» και έχει εξίσου την ίδια δύναμη. Χρησιμοποιείται τόσο στην πυροβασία, όσο και σε άλλες πομπικές τελετές, στους αγερμούς κ.λ.π. Τα λατρεύουν και τα προσκυνούν. Όπως με τα εικονίσματα έτσι και με το αμανέτι  εκείνος πού το κατέχει, εξασφαλίζει μια περίοπτη θέση στον αναστενάρικο κύκλο.
Τον αρραβώνα τον επισημοποιεί ένα χρυσοκέντητο μαντήλι, σε χρώμα κόκκινο, που συμβολίζει το αίμα, δηλαδή την ίδια τη ζωή, καθώς επίσης και η ανταλλαγή μαντηλιών, που σημαίνει οριστική συμφωνία ανάμεσα σε οικογένειες που αποφασίζουν να παντρέψουν τα παιδιά τους.
Έχει δε τόση σημασία το μαντήλι που μέσα από του στίχους του Θρακιώτικου τραγουδιού φαίνεται πόσο τους επηρεάζει ψυχολογικά όταν το χάσουν:
«…Αχ κι έχασα το μαντήλι μου, αχ καημό πώχουν τα χείλη μου.
Το χρυσοκεντημένο, μια χαρά ήταν το καημένο
Μπρε π’ όταν μου το κεντούσανε αχ μαζί όλες τραγουδούσανε
Τρία πάρθενα κοράσια, σαν του Μάη τα κεράσια.
Αχ η μια κεντάει τον ουρανό, μαύρα είν’ τα μάτια π’ αγαπώ
Και η άλλη το φεγγάρι, άσπρη σα μαργαριτάρι…»
Όπως και απ’ το παρακάτω τραγούδι.
«Από τη Φιλιππούπολη ως τα Βοδενά  έχασα μαντήλι μ’ εκατό φλουριά
Δός μου το μαντήλι, κράτα τα φλουριά τόχει κεντημένο μια νοικοκυρά
πώχει μαύρα μάτια κι ξανθιά μαλλιά και στο μάγουλό της μια χρυσή ελιά».
 Στο Καβακλί της Βόρειας Θράκης (Ανατολικής Ρουμελίας) στο μαντήλι του αρραβώνα κεντούν την ημερομηνία του γάμου, τα ονόματα του ζευγαριού, και τα ονόματα των παιδιών που θα γεννηθούν. Μάλιστα μπαίνει στην νεκρόκασα, όταν θα έλθει η ώρα του οικοδεσπότη ή της οικοδέσποινα να φύγει για το στερνό ταξίδι.
Τη μέρα του γάμου η νύφη βάνει στο ζωνάρι της το πιο όμορφο μαντήλι που κέντησε και από εκείνη τη στιγμή το φορά για πάντα στη γιορτινή της φορεσιά, σαν ενδεικτικό παντρεμένης γυναίκας.
Αποχωρώντας οι άνθρωποι του γαμπρού από το σπίτι της νύφης, παίρνουν για δώρα μαντήλια (τσεϊζια) και πηγαίνουν στου γαμπρού το σπίτι. Εκεί γύρω - γύρω στον τοίχο του σπιτιού δένουν ένα σκοινί και κρεμούν επάνω τα τσεϊζια. Τρεις μέρες μένουν έτσι κρεμασμένα και τα κορίτσια και τα παλικάρια του χωριού πηγαίνουν, βλέπουν και κερνιούνται (φιλεύονται). Τη νύφη επισκέπτονται επίσης οι νέοι και οι νέες του χωριού, βλέπουν και μαθαίνουν πόσα φλουριά είναι η αρραβώνα του γαμπρού. Εκεί τους κερνούν από το μπαξίσι του γαμπρού και τους δίνουν μαστίχα να μασήσουν για να κολλήσουν και εκείνοι.
Στο 2ο τόμο  των Θρακικών, στον οποίο δημοσιεύθηκαν προικοσύμφωνα του 1882, διαβάζουμε «…20 υποκάμισα, 20 τσεβρέδες, 5 τσεμπέρια κ.λ.π.».
Τσεβρέδες (τετράγωνα κεντημένα μαντήλια) φορούσαν στα κεφάλια οι Θρακιώτισσες σαν δείγμα σεμνότητες για να μην φανερώσουν όλη την ομορφάδα τους. Εξ ου και το κουτσουμπάκι (πατινάδα της νύχτας) που τραγουδά ο νέος:
«Έβγα στο παραθύρι Σαμακοβίτισσα και κόψε ένα λεμόνι γατί μπαΐλντισα
Έβγα στο παραθύρι και βγάλε τον τσεβρέ και γω θα τον πληρώσω αυτόν τον τζερεμέ.
Τανιέσαι και λυγιέσαι, σαν λεμονιάς κλαρί, σαν μαντζουράνας φύλλο  
και σαν το γιασεμί…»
Με μαντήλι, που εδώ λειτουργεί  σαν άγραφος νόμος, επικυρώνονται οι αγοραπωλησίες ζώων. Μαντήλι δένουν στο κεφάλι των ζώων που έχουν επιλεγεί για το κουρμπάνι στα πλαίσια των αναστεναρίων.
Το μαντήλι δένεται και με τα νεκρικά έθιμα.
Στον Πεντάλοφο, στο Τρίγωνο του Έβρου, πού οι κάτοικοί του προέρχονται από τα περίχωρα τής Κωνσταντινούπολης, συγγενείς και φίλοι κατευοδώνουν τον νεκρό μ’ ένα μαντήλι πού τ’ «απιθώνουν» μαζί με τον τελευταίο ασπασμό επάνω στη νεκρόκασα και έτσι απανωτά όπως θα είναι θα ταφούν μαζί του. Εδώ, το μαντήλι γίνεται κρίκος πού συνδέει το ζωντανό με τον νεκρό. Αυτή η νεκρώσιμη προσφορά κλείνει πολύ τρυφερότητα και αίσθημα. Δεν αφήνει το αγαπημένο πρόσωπο να φύγει από κοντά τους με μια ψυχρή τυπική τελετή.
Είναι τόσες πολλές οι χρήσεις του μαντηλιού στον εθιμικό βίο της Θράκης, που είναι αδύνατο να παρουσιαστούν σ’ αυτό το σύντομο αφιέρωμα.
Κλείνοντας να πούμε μόνο, ότι μόνο στη Θράκη υπάρχει χορός με αναφορά στο μαντήλι: «Ο  Μαντηλάτος».

Πηγές-Βιβλιογραφία:
1.   Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου: Γ΄ Συμπόσιο Λαογραφίας. – εισηγήτρια: Ελένη Φιλιπππίδη
2.  Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού – Θρακικά.

Στο επόμενο: Τα ψυχοσάββατα.