Ιστορικό αφήγημα είναι και κατά δήλωση του συγγραφέα. Εγχειρίδιο λαογραφίας κάλλιστα το λες, αφού στις κοντά 500 σελίδες του ο Γιώργος Μάνος αναπαριστά τόσα «αντέτια» και ζωγραφίζει το καθημερινό αλλά μεγαλειώδες ήθος των ανθρώπωνπου ευτυχήσαμε να έχουμε παπούδες, άσχετα πόσοι ξεστρατίσαμε υποκύπτοντας στις σειρήνες της υλικής ευδαιμονίας.  Χρησιμοποιώντας μια βατή εκδοχή της θρακιώτικης ντοπιολαλιάς,  ο συγραφέας προσφέρει στον αναγνώστη ένα πανόραμα  μιας εποχής και κι ενός τμήματος του εξωελλαδικού ελληνισμού, δυσεύρετο στα “στεγνά” εγχειρίδια ιστορίας ή λαογραφίας.
Μόνο που   το δεύτερο βιβλίο του δικού μας, του εκ Νέου Γυναικοκάστρου  Γιώργου Μάνου δεν είναι μόνο ιστορικό αφήγημα και πολύ περισσότερο δεν είναι μόνο ένα λαογραφικό δοκίμιο. Είναι ατόφια η Ιστορία όπως την είδαν, την έζησαν  και την υπέστησαν τα θύματά της, ο ελληνισμός της Ανατολικής Θράκης. Το μεγαλείο και η κατάπτωση  της Ρωμιοσύνης μέσα σε δυο χρόνια, από το 1920 ως το 22. Το μεγαλείο και η συρρίκνωση της Ελλάδας μέσα σε 12 χρόνια, από το 1912 μέχρι το 1924, όταν τα σύνορά της φτάνουν μέχρι λίγα χιλιόμετρα έξω από την Πόλη και  την Άγκυρα και εξαιτίας ίδιων εγκληματικών λαθών συρρικνώνονται στα σημερινά (με την προσθήκη της Δωδεκανήσου στις 7 Μαρτίου του 1948).
Είναι η διπλή προσφυγιά μέσα σε λίγα χρόνια, μια από τους Βουλγάρους μετά τον α’ βαλκανικό πόλεμο και η οριστική το 1924, όταν όλα χάθηκαν και με τη Λωζάνη αποφασίστηκε η Ανταλλαγή. Τη μεγαλύτερη εθνική καταστροφή που υπέστη ο Ελληνισμός αφού στερήθηκε τον έναν,  τον πλέον ακμαίο,  βραχίονά του, τον μικρασιατικό.
Ο Γιωργάκης εφέντης, ο αφηγητής και πρωταγωνιστής δεν μασάει τα λόγια του. Την αλήθεια του,  όσα είδε κι άκουσε  κι όσα έπαθε, ατόφια την καταθέτει. Και για τους Έλληνες που θυσιάστηκαν για να γενεί η πατρίδα τρανή και για τους «κερατάδες» που την μίκρυναν. Βιωματική ιστορία όπου ο πρωταγωνιστής λαός χωρίς σκοπιμότητες καταγράφει, αλλά και ερμηνεύει τα γεγονότα.
Ο Γιώργος Μάνος ύστερα από το «Χρόνοι δίσεκτοι και μήνες οργισμένοι» αναλαμβάνει να καταγράψει την ιστορία των παπούδων του, αφού επί χρόνια αναζήτησε και πρωτογενές υλικό με τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών αλλά με τεκμηρίωση που θα ζήλευε και επαγγελματίας ιστορικός.   Πολύς κόπος είναι κρυμμένος αφού όλη η ιστορική αφήγηση από το 1870 ίσαμε τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης στη νέα πατρίδα είναι στεριωμένη, λεπτομερής και ακριβής χάρη στην πολύμοχθη έρευνά του.
Κοντά 500 σελίδες το βιβλίο στην αρχή τρομάζει. Κι όμως ο Γιωργάκης εφέντης, ο αφηγητής και πρωταγωνιστής του βιβλίου  καταφέρνει να «δέσει» τον αναγνώστη από τις πρώτες αράδες. Σχεδόν μονορούφι διαβάζεται και σ’ αυτό βοηθά και η επιλογή του συγγραφέα να μην προδώσει το ηχόχρωμα της θρακιώτικης ντοπιολαλιάς. Με μια ήπια εκδοχή της γραμμένο μαστορικά το βιβλίο είναι ευκολοδιάβαστο ακόμα και σε όποιον δεν κατέχει «ντιπ κατά ντιπ» τα θρακιώτικα. Βοηθάει και το εύχρηστο γλωσσάρι που επιμελήθηκε και επισύναψε στο τέλος του πονήματός του.
Αλλά, το γράψαμε και στην αρχή., Δεν είναι μόνο ιστορική αφήγημα, ούτε λαογραφικό δοκίμιο. Άλλη είναι η κύρια αρετή του βιβλίου, το συγκριτικό του πλεονέκτημα: Κατάφερε ο Γιώργος Μάνος να συγγράψει την τραγωδία  του λαού της Ανατολικής Θράκης χωρίς να χωρίσει τους Ανθρώπους σε καλούς και κακούς κατά το θρήσκευμα και την εθνικότητά τους. Σε καιρούς βουρλισμένους όπου το φίδι του ρατσισμού κοντεύει να καταπιεί τον κόσμο, ο συγγραφέας ακόμα και στα χειρότερα πάθη του διωγμένου πρόσφυγα, χαράζει τις γραμμές του εξυψώνοντας το Ήθος του Ανθρώπου. Από τις συγκλονιστικότερες στιγμές του έργου είναι όταν ανταμώνουν οι Ανταλλάξιμοι Θρακιώτες με τους Τούρκους που αδειάζουν τη Μακεδονία σε μια αντίστροφη πορεία. Η καθημερινή ζωή στο Άγαλαν, στις Μέτρες, στην Πόλη περιγράφονται αποδίδοντας τα του Κάισαρος τω Καίσαρι. Από τη μια ο λαός με ολόρθες και αδιαπραγμάτευτες και στις χειρότερες συνθήκες τις αξίες του Ανθρωπισμού κι από την άλλη  οι μηχανισμοί, οι σκοπιμότητες, οι σχεδιασμοί των «κερατάδων».
Ο Γιωργάκης Εφέντης βρίσκει ένα καλό λόγο ακόμα και για τους ντόπιους που αντιμετωπίζουν επιφυλακτικά, σχεδόν εχθρικά, τους πρόσφυγες. Φοβούνται οι καημένοι μην και τους πάρουν το βιος οι πρόσφυγες.  Άντε, το πολύ πολύ κάποιοι «σερσέμηδες» να φοβίζουν τα παιδιά τους πως δεν σταματήσουν να κλαίνε θα τα δώσουν στους πρόσφυγες  «μια χαψιά θα σε κάμνε». Ή να ελεεινολογούν οι αγράμματοι τους πρόσφυγες επειδή  τα ονόματα των παιδιών τους (Δημοσθένης, Ευριπίδης, Αριστοτέλης « δεν είναι χριστιανικά!»
Τέλος άφησα δυο λόγια για το τίτλο του έργου. «Στην Πατρίδα ήτανε αλλιώς» Είναι η κατακλείδα κάθε διαλόγου μεταξύ προσφύγων, όταν φτάνουν και εγκαθίστανται – τρόπος του λέγειν-  στη Μακεδονία. Είναι το νόστιμον ήμαρ που διψά η ψυχή τους. Μέρα που δεν φτάνει ποτέ παρά μόνο στα όνειρα του πρόσφυγα.
Αλλά είναι και βιβλίο όπου ακόμα και μέσα στις «μαύρες μέρες» του ξεριζώματος δεν λείπει ο παρήγορος λόγος. Και εν τέλει  η αλήθεια της Ρωμιοσύνης: Ο παπα Ανέστης εκφωνεί το μεγάλο λόγο: «Εμείς είμαστε σαν την αγριάδα. Όπου και να βρεθούμε ριζώνουμε και καρπίζουμε»
Άμποτε να καταφέρουμε κάποτε να μαράνουμε τα …ζιζάνια.  Πολύ πόνο, τρέχοντα και μελλούμενο, θα γλιτώσουμε.
Διαβάστε το βιβλίο. Κυρίως οι νέοι. Στεριώνει τη συλλογική ιστορική μνήμη που ασθενεί εν Ελλάδι. Γι’ αυτό και παθαίνουμε ξανά και ξανά αφού δεν μαθαίνουμε….