( Λαικό μοιρολόϊ για την καταστροφή της Σμύρνης
από τη συλλογή της Μέλπως Μερλιέ «Μικρασιάτικα Τραγούδια»
που ηχογραφήθηκαν το 1930 με πρόσφυγες )
«Ενενήντα εφτά χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή βγαίνουν και σήμερα σημαντικά συμπεράσματα για την κατάσταση την οποία βιώνουμε.
Τη μικρασιατική εκστρατεία πρέπει να την προσεγγίσουμε ως μια πολεμική ενέργεια, ενταγμένη στο διεθνές ιμπεριαλιστικό πλαίσιο, που διαμορφωνόταν με βάση τα αποτελέσματα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Οι νικήτριες ιμπεριαλιστικές χώρες της Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) επιβουλεύονταν τα πετρέλαια της Μοσούλης και, επομένως, ήθελαν να εδραιώσουν τις θέσεις τους και στην περιοχή του οθωμανικού κράτους. Γεγονός που συνεπαγόταν και ενέργειες για το διαμελισμό του. Γι' αυτό το σκοπό χρησιμοποίησαν και τον ελληνικό στρατό αλλά και τους Έλληνες της Μικρασίας, του Πόντου και της Θράκης. Ετσι, στις 10 Αυγούστου (28/7 (10/8 με το νέο ημερολόγιο) 1920, υπογράφεται στις Σέβρες της Γαλλίας η Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία υποτίθεται ότι οι νικήτριες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο παραχωρούσαν εδάφη του οθωμανικού κράτους στην Ελλάδα. Η αστική τάξη στη χώρα πανηγυρίζει για την Ελλάδα «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών».
Με τη Συνθήκη των Σεβρών, στην Ελλάδα παραχωρούνταν η Δυτική και Ανατολική Θράκη ως τη γραμμή Τσατάλτζας κοντά στην Κωνσταντινούπολη και τα νησιά Ιμβρος και Τένεδος, καθώς και η Σμύρνη με την ενδοχώρα της, όπου τυπικά αναγνωριζόταν η τουρκική κυριαρχία με το να κυματίζει η οθωμανική σημαία στα φρούρια της πόλης.
Η Σμύρνη, σύμφωνα με τα άρθρα 65-83 της Συνθήκης, μόνο μετά από 5 χρόνια και κατόπιν δημοψηφίσματος των κατοίκων της θα μπορούσε να προσαρτηθεί στην Ελλάδα. Η Ιταλία παραχωρούσε στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα, εκτός της Ρόδου, η οποία γινόταν αυτόνομη και μόνο μετά από δημοψήφισμα θα μπορούσε να προσαρτηθεί στην Ελλάδα.
Η Κωνσταντινούπολη αναγνωριζόταν πρωτεύουσα του τουρκικού κράτους, υπό την αίρεση των συμμάχων, για την περίπτωση που η Τουρκία δε θα τηρούσε τα συμφωνημένα. Τα Στενά των Δαρδανελίων κηρύσσονταν ουδέτερη και αφοπλισμένη ζώνη.
Το ΣΕΚΕ (ΚΚΕ), από την έναρξη ακόμη της μικρασιατικής εκστρατείας, με την απόβαση του στρατού στη Σμύρνη, αποκάλυπτε το χαρακτήρα της και την εκμετάλλευση του δίκιου των καταπιεζόμενων Ελλήνων της Μικράς Ασίας για ελευθερία, για σκοπούς ιμπεριαλιστικούς και κατακτητικούς. Και ήταν το μόνο κόμμα που αντιτάχτηκε στον άδικο και τυχοδιωκτικό πόλεμο. Προειδοποίησε το λαό για τις συνέπειές του και πάλεψε, με όλες τις δυνάμεις του, για να τον αποτρέψει, αψηφώντας τις άπειρες διώξεις που υπέστη γι' αυτήν τη συνεπή στάση του απέναντι στην εργατική τάξη και το λαό της Ελλάδας. Τότε φυλακίστηκε ολόκληρη η Κεντρική Επιτροπή, φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν πολλά στελέχη του Κόμματος. Αυτή η στάση αποτελεί τίτλο τιμής για το ΚΚΕ.
Η απόβαση στη Σμύρνη ήταν η αρχή της εθνικής μας τραγωδίας με αποτέλεσμα να πληρώσει ο ελληνισμός βαρύ φόρο αίματος.
Στις 8 του Σ/βρη οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη και την έκαψαν. Το τι έγινε δεν περιγράφεται. Σωστή κόλαση. Ο ελληνικός πληθυσμός έτρεξε στην παραλία. Άλλοι με βάρκες και άλλοι κολυμπώντας πήγαιναν στα πολεμικά της Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας, ζητώντας άσυλο. Αλλά οι ναύτες τους πετούσαν στη θάλασσα, όταν σκαρφάλωναν στα πλοία και ακόμα τους έκοβαν τα χέρια ή τους κλωτσούσαν.
Ο απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι: 50.000 νεκροί, 75.000 τραυματίες. Κοντά 1.500.000 Ελληνες αναγκάστηκαν να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα, αφήνοντας πίσω τους πάνω από 600.000 νεκρούς, θύματα της πολιτικής του κεφαλαίου, που έχει τον πόλεμο στο αίμα του, αλλά που ρουφά το αίμα των λαών για τα συμφέροντά του.
Αποτελεί την πιο τραγική στιγμή της Ιστορίας της Ελλάδας, μαζί με την Άλωση της Πόλης..
Η στρατηγική της μεγάλης ιδέας είχε χρεοκοπήσει. Ταυτόχρονα με την αστική τάξη, οι ευθύνες για τη μικρασιατική τραγωδία βαρύνουν εξίσου και το Λαϊκό Κόμμα και το Κόμμα των Φιλελευθέρων, δηλαδή και τους βασιλικούς και τους αντιβασιλικούς, που βύθισαν το λαό στο αίμα και τη δυστυχία.
Ακόμη και ο Ελευθέριος Βενιζέλος μιλώντας σε προεκλογική συγκέντρωση στις 21 Απρίλη του 1929 είπε ανάμεσα σε άλλα: «Η καταστροφή η Μικρασιατική εξεταστέον αν δεν είναι μεγαλυτέρα και από την πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως. Εις την πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως, το έθνος έμεινε εις τας εστίας του, υποταγμένον και δούλον, αλλά έμεινε συνεχίζον την ζωήν του εις τας εστίας του, δεν έπαθε την συμφοράν αυτήν την οποίαν έπαθε..»
Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Άδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά , είχε δε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρ΄ ότι αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον .
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Τα επίσημα απογραφικά στοιχεία που αφορούν τους πρόσφυγες της περιόδου 1912-1924 χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Στους πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα πριν και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή (αρχές Σεπτεμβρίου 1922).
Ας σημειωθεί ότι ως πρόσφυγες καταμετρούνται και τα παιδιά των προσφύγων που γεννήθηκαν στην Ελλάδα.
Ο συνολικός αριθμός των προσφύγων κατά την απογραφή του 1928 ήταν 1.221.849 άτομα (589.418 ή 48,24% άρρενες και 632.431 ή 51,76% θήλεις). Ως προς τον πραγματικό πληθυσμό της χώρας, που ανερχόταν σε 6.204.684 άτομα, οι πρόσφυγες αποτελούσαν το 19,68% του συνόλου.
Οι πρόσφυγες που ήρθαν πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή ήταν 151.892 (79.601 ή 52,41% άρρενες και 72.291 ή 47,59% θήλεις). Οι πρόσφυγες που ήρθαν μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ήταν 1.069.957 (509.817 ή 47,65% άρρενες και 560.140 ή 52,35% θήλεις). Φαίνεται δηλαδή πως στους πρόσφυγες της πρώτης κατηγορίας, οι άντρες είναι περισσότεροι από τις γυναίκες. Το αντίθετο συμβαίνει στη δεύτερη κατηγορία. Οι προ της Μικρασιατικής Καταστροφής πρόσφυγες αποτελούσαν το 12,43% του προσφυγικού πληθυσμού
Ως προς τη χώρα (περιοχή) προέλευσης, οι πρόσφυγες είχαν έρθει:
Από τη Μικρά Ασία 626.954 (293.086 άρρενες και 333.868 θήλεις). Από αυτούς, 37.728 (19.777 άρρενες και 17.951 θήλεις) ήρθαν πριν και 589.226 (273.309 άρρενες και 315.917 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τη Θράκη 256.635 (126.837 άρρενες και 129.798 θήλεις). Από αυτούς, 27.057 (14.155 άρρενες και 12.902 θήλεις) ήρθαν πριν και 229.578 (112.682 άρρενες και 116.896 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τον Πόντο 182.169 (88.271 άρρενες και 93.898 θήλεις). Από αυτούς, 17.528 (8.979 άρρενες και 8.549 θήλεις) ήρθαν πριν και 164.641 (79.292 άρρενες και 85.349 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τη Βουλγαρία (Ανατολική Ρωμυλία) 49.027 (25.070 άρρενες και 23.957 θήλεις). Από αυτούς, 20.977 (10.860 άρρενες και 10.117 θήλεις) ήρθαν πριν και 28.050 (14.210 άρρενες και 13.840 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τον Καύκασο 47.091 (24.410 άρρενες και 22.681 θήλεις). Από αυτούς, 32.421 (17.003 άρρενες και 15.418 θήλεις) ήρθαν πριν και 14.670 (7.407 άρρενες και 7.263 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από την Κωνσταντινούπολη 38.458 (20.234 άρρενες και 18.224 θήλεις). Από αυτούς, 4.019 (2.449 άρρενες και 1.660 θήλεις) ήρθαν πριν και 34.349 (17.785 άρρενες και 16.564 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τη Ρωσία 11.435 (6.359 άρρενες και 5.076 θήλεις). Από αυτούς, 5.214 (2.828 άρρενες και 2.386 θήλεις) ήρθαν πριν και 6.221 (3.531 άρρενες και 2.690 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τη Σερβία 6.057 (3.004 άρρενες και 3.053 θήλεις). Από αυτούς, 4.611 (2.365 άρρενες και 2.246 θήλεις) ήρθαν πριν και 1.446 (639 άρρενες και 807 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από την Αλβανία 2.498 (1.438 άρρενες και 1.060 θήλεις). Από αυτούς, 1.600 (852 άρρενες και 748 θήλεις) ήρθαν πριν και 898 (586 άρρενες και 312 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τη Δωδεκάνησο 738 (394 άρρενες και 344 θήλεις). Από αυτούς, 355 (188 άρρενες και 167 θήλεις) ήρθαν πριν και 383 (206 άρρενες και 177 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από τη Ρουμανία 722 (274 άρρενες και 448 θήλεις). Από αυτούς, 266 (127 άρρενες και 139 θήλεις) ήρθαν πριν και 456 (147 άρρενες και 309 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από την Κύπρο 57 (37 άρρενες και 20 θήλεις). Από αυτούς, 25 (17 άρρενες και 8 θήλεις) ήρθαν πριν και 32 (20 άρρενες και 12 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Από την Αίγυπτο 8 (4 άρρενες και 4 θήλεις). Από αυτούς, (1 άρρεν και 1 θήλυ) ήρθαν πριν και 7 (3 άρρενες και 4 θήλεις) μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Την Μικρασιατική καταστροφή την τραγούδησαν, την ύμνησαν, την θρήνησαν. Η Ανατολή και τα άγια χώματά της, οι πανάρχαιες κοιτίδες του ελληνισμού. Τραγούδι έγινε ο καημός, θρήνος ο πόνος. Το ξεθεμελίωμα των σπιτιών, ο θρήνος των προσφύγων έμεινε για δεκαετίες θέμα προσφιλές για τα ελληνικά γράμματα. Εμπνεύστηκαν και έγραψαν για την Ανατολή, για τις ελληνικές πατρίδες τις αλησμόνητες για την καταστροφή. Και συντηρούν κι αυτοί με τη δική τους πένα τη μνήμη.
-------------------------------------------------------------------------------
Ενάμισι εκατομμύριο αγωνίες……
Ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι βρεθήκανε ξαφνικά έξω απ’ την προγονική τους γη.
Ενάμισι εκατομμύριο αγωνίες και οικονομικά προβλήματα ξεμπάρκαραν στο φλούδι της Ελλάδας, με μια θλιβερή ταμπέλα κρεμασμένη στο στήθος: «Πρόσφυγες»! Που ν’ ακουμπήσουν οι πρόσφυγες; Τι να σκεφτούν; Τι να ξεχάσουν; Τι να πράξουν; Που να δουλέψουν; Πώς να ζήσουν;
Τόσοι ήταν. Ενάμισι εκατομμύριο Ρωμιοί Μικρασιάτες, που στριφογύριζαν, τώρα, στο καύκαλο της Ελλάδας σαν περιπλανώμενοι Ιουδαίοι, διωγμένοι από τη γη της Χαναάν. Χωρίς πατρίδα, χωρίς δουλεία, χωρίς σπίτι, χωρίς μπαούλο. Και χτες, μόλις χτες, να θυμάσαι πως ήσουν νοικοκύρης, πως είχε το κατιτί το δικό του.
Ψάχναν για το αίτιο, αναθεμάτιζαν τον ουρανό, τη γης, τον Κεμάλ, το Βενιζέλο, τον Κωνσταντίνο, την Αντάντ, τον πόλεμο μα πριν απ’ όλα τον Άγγλο, τον υπολογιστή, το διπρόσωπο, το σφετεριστή, που έκανε μπίζνες και αυτοκρατορική πολιτική με το αίμα και τη δυστυχία ενός λαού…..
Διδώ Σωτηρίου
Απόσπασμα από το μυθιστόρημα
«Οι νεκροί περιμένουν»
Λίγο χώμα
Ταξιδεύουν στο Αιγαίο τα όνειρά τους.
Η γιαγιά τους κουράστηκε. Θέλει να γείρει το κεφάλι τους στα στήθια του παππού, που έχει πίσω καρφωμένα τα μάτια του, μπας και ξεχωρίσει τίποτα απ’ τη στεριά (…) μα πια δε φαίνεται τίποτα. Η νύχτα ρούφηξε μέσα τους τα σχήματα και τους όγκους.
Η γιαγιά γέρνει το κεφάλι τους να το ακουμπήσει στα στήθια που την προστατέψανε τους τους μέρες τους ζωής τους. Κάτι την μποδίζει και δεν μπορεί να βρει το κεφάλι τους ησυχία: Σαν τους βόλος να είναι κάτω απ’ το κεφάλι του γέροντα.
• Τι είναι αυτό εδώ; Ρωτά σχεδόν αδιάφορα.
Ο παππούς φέρνει το χέρι του. Το χώνει κάτω απ’ το ρούχο, βρίσκει το μικρό ξένο σώμα που ακουμπά στο κορμί του και που ακούει τους κτύπους τους καρδιάς του.
•Τι είναι;
Δεν είναι τίποτα, λέει δειλά ο παππούς, σαν παιδί που έφταιξε, δεν είναι τίποτα. Λίγο χώμα είναι.
• Χώμα;
Ναι, λίγο χώμα απ’ τη γη τους. Για να φυτέψουν ένα βασιλικό, τους λέει, στον ξένο τόπο που πάνε. Για να θυμούνται.
Αργά τα δάκτυλα του γέροντα ανοίγουν το μαντήλι όπου είναι το φυλαγμένο χώμα. Ψάχνουν εκεί μέσα, ψάχνουν και τα δάκτυλα τους γιαγιάς, σα να το χαϊδεύουν. Τα μάτια τους δακρυσμένα, στέκουν εκεί, στέκουν.
• Δεν είναι τίποτα λέω. Λίγο χώμα…..
Ηλίας Βενέζης
Απόσπασμα από το μυθιστόρημα «Αιολική Γη»
Κουρασμένοι, βρόμικοι, αξύριστοι, ανεμοδαρμένοι, έφευγαν…
«Κι ύστερα συνέβη το αναπάντεχο: οι Σύμμαχοι χάρισαν την Ανατολική Θράκη στους Τούρκους και έδωσαν στον Ελληνικό Στρατό προθεσμία τριών ημερών για την εκκένωσή της!...»
«Ολη τη μέρα τους έβλεπα να περνούν από μπροστά μου. Κουρασμένοι, βρόμικοι, αξύριστοι, ανεμοδαρμένοι. Και γύρω τους η σιωπή της ξαφνιασμένης Θράκης. Εφευγαν. Χωρίς μπάντες, χωρίς εμβατήρια, χωρίς καν περίθαλψη! (...) Αυτοί οι άντρες ήταν οι σημαιοφόροι της δόξας που πριν λίγο καιρό λεγόταν Ελλάδα. Κι αυτή η εικόνα ήταν το τέλος της δεύτερης πολιορκίας της Τροίας».
Ερνεστ Χέμινγουέϊ
Για την εκκένωση της Αν. Θράκης 28 Σεπτεμβρίου (11 Οκτώβρη με το καινούργιο ημερολόγιο) του 1922
Μαρτυρία της Καλλισθένης Καλλίδου, Θεσσαλονίκη
«Θε μου! να μην πεθάνει εδώ. Να τη θάψω στο χώμα! »
..Στα βαπόρια πολύ βασανιστήκαμε. Πολύ ζέστη. Πολύς κόσμος. Ζεστά νερά. Εμείς από δροσερό μέρος βγαίναμε, καήκαμε.
Βρώμικα που ήταν στο βαπόρι. Καθόμαστε. Από κάτω βρώμικα νερά τρέχανε. Ρούχα, αλλαξιές μαζί μας είχαμε. Που ν’ ανοίξεις τα ρούχα σου; Που ν’ αλλάξεις;..
Ζέστα, σεφιλίκι. Αρρωσταίναμε. Πολλοί από δυσεντερία πεθάνανε. Χωρίς μετάληψη. Μια πέτρα στο λαιμό τους βάζανε. Στη θάλασσα τους ρίχνανε. Ντούουμ! Έκαναν. Έκλεινα τα’ αυτιά μου να μην ακούω. Αρρώστησε η μάνα μου. Έκλαιγα:
Θε μου! Να μην πεθάνει εδώ. Να τη θάψω στο χώμα!
Ο θεός με άκουσε. Στα Μαριανά την έθαψα.
(Συγκλονιστική αφήγηση Μικρασιάτισσας. Από τις «πηγές» του βιβλίου Ιστορίας, της Γ’ Λυκείου – 1987)...
«Έφτυσα στο στόμα του παιδιού μου για να το ξεδιψάσω»…
Ο πόνος της προσφυγιάς δεν ξεχνιόταν εύκολα. Όλοι πίστευαν ότι κάποτε κάποιο καράβι θα τους ξαναγυρνούσε στην πατρική γη και την κληρονομιά τους. Διογείται η Αγγέλα Παπάζογλου στο βιβλίο της για τη Σμύρνη, «Τα χαϊρια μας εδώ», πως ο πατέρας της, μέχρι που να φύγει από τούτο τον κόσμο, μια φορά το μήνα που τον έπιανε ο καημός της Σμύρνης, κλειδαμπάρωνε πόρτες και παράθυρα του σπιτιού, για να μη ενοχλεί τους γειτόνους, και έβγαζε τον καημό του φωνάζοντας με όλη του τη δύναμη τα ονόματα των ανθρώπων, συγγενών και φίλων που χάθηκαν στην καταστροφή: «Σπύρο, Γιώργη, Μιχάλη, μας πήρανε τη Σμύρνη μωρέ…
Η νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες παραμένει πάντα δυνατή ακόμη και στην δική μου τρίτη γενιά προσφύγων αλλά και στις νεότερες γενιές. Γιατί, όπως λέει και ο Όμηρος στην Οδύσσεια: “Και καπνόν μονάχα να δει ελαφροαναβαίνοντα ψηλά από την πατρίδα του κι ας πεθάνει”.
Ας έχουμε ιστορική μνήμη και γνώση…
Φωτογραφίες: 1. Η εκκένωση της Θράκης μετά την ανακωχή των Μουδανιών τον Οκτώβρη του 1922
2. Κάτοικοι της Καλλίπολης και της Ραιδεστού περιμένουν τα πλοία
