Η Αρχαία Θράκη, ως γεωγραφικός όρος, δεν ήταν ένα Κράτος με τη σημερινή έννοια, δεν συμπίπτει με έναν ορισμένο λαό. Απoτελούνταν από πολλά μικρά ή μεγάλα φύλλα- Έθνη (( 8 κύρια κατά τον Ηρόδοτο, 22 κατά το Στράβωνα και πάνω από 70 με τις υποδιαιρέσεις τους). Το όνομα «Θράκες» εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Όμηρο στο δεύτερο τραγούδι του «Ιλιάδα».
Τα όρια της αρχαίας Θράκης (σύμφωνα με τον Όμηρο), έφταναν βόρεια μέχρι τον ποταμό Ίστρο (Δούναβη), νότια μέχρι τον ποταμό Πηνειό,το Αιγαίο,τον Ελλήσποντο και την Προποντίδα, ανατολικά μέχρι την Μαύρη Θάλασσα και δυτικά μέχρι το όρος Βέρμιον. Με την κάθοδο των Δωριέων το 1.000 π.χ. οι Θράκες εγκατέλειψαν τις περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας και περιορίστικαν προς δυσμάς μέχρι τον ποταμό Στρυμόνα.
"Οι Θράκες είναι λαός, που ζούσαν σε πολύ μεγάλο έδαφος, αρχίζοντας από τον Δνείπερο, τον Δνείστερο μέχρι τα Καρπάθια όρη και το ρουν του Βαρδάρη, από την Μαύρη θάλασσα μέχρι τις βόρειες ακτές του Αιγαίου, τα νησιά γύρω και την Βορειοδυτική Μικρά Ασία", λέει η βουλγάρα καθηγήτρια-Θρακολόγος Βαλέρια Φολ.
Η Θράκη και οι Θράκες μέσα από την Βουλγάρικη Ιστορία-Λαογραφία
Η τεράστια Θράκη δεν έχει ανασκαφεί ακόμη. Ιδίως για το ελληνικό κράτος, το ελληνικό τμήμα της είναι… ανύπαρκτο. Ξέρουμε όλοι μας τι αναφορές γίνονται για τη Θράκη, την ιστορία της και τον πολιτισμό της, στα επίσημα σχολικά και πανεπιστημιακά μας βιβλία. Ελάχιστες έως καθόλου. Το ίδιο βέβαια ισχύει και για την ιστορία των Μικρασιατών και των Ποντίων.
Έτσι, δυστυχώς ή ευτυχώς, μαθαίνουμε για την αρχαία Θράκη από τις ανασκαφές των γειτόνων Βουλγάρων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Θράκης, στα… μεσαιωνικά χρόνια!
Για την καλύτερη έρευνα και μελέτη της ιστορίας της Θράκης και των Θρακών, ίδρυσαν το κέντρο Θρακολογίας στο όνομα του καθηγητή Αλέξανδρου Φολ. Το έργο του για τον πολιτισμό και τον πλούτο της θρακικής κληρονομιάς συνεχίζεται από την κόρη του επώνυμη θρακολόγο - καθηγήτρια Βαλέρια Φολ, αλλά και από πολλούς άλλους Βούλγαρους καθηγητές.
Λέει η Βαλέρια Φολ: «Οι αρχαίοι Θράκες, που ζούσαν κάποτε στα εδάφη μας, άφησαν πολύτιμη υλική και πνευματική κληρονομιά, με την οποία σήμερα υπερηφανευόμαστε Στον βουλγαρικό πολιτισμό έχουν διατηρηθεί πολλά κατάλοιπα της θρακικής πίστης και τελετουργίας. Ερευνούνται πολύ σοβαρά επειδή διαμορφώνουν τη δική μας ταυτότητα. Προς το παρόν διεξάγονται και άλλες έρευνες, συμπεριλαμβανομένων και γενετικών. Πρέπει όμως να πούμε ότι ένα έθνος είναι αυτό που είναι ο πολιτισμός του, και αυτό είναι το σημαντικό. Και από τους Θράκες έχουν μείνει πολλά. Όχι μόνο η τελετουργία των καρναβαλιών, των αναστενάρηδων, αλλά και τα έθιμα στη γέννηση, τα έθιμα που συνοδεύουν τον κύκλο ζωής του ανθρώπου, της οικογένειας και της κοινωνίας. Όμως στην καθημερινότητα των απλών ανθρώπων πολλά από τα ήθη και έθιμά τους προέρχονται από τον ελληνικό πολιτισμό εμπλουτισμένα με τη χριστιανική θρησκεία, όπως του κιοπέκ μπέη, του καλόγερου, τα αναστενάρια κ.α.»
Ας γνωρίσουμε τους προϊστορικούς Θράκες
Η Ιστορία αρχίζει από τότε που οι άνθρωποι ανακάλυψαν τη γραφή. Τον 10ο π.Χ. αιώνα το Φοινικικό αλφάβητο εξαπλώνεται στις χώρες της Μεσογείου, ενώ το 800 π.Χ. οι Έλληνες εφευρίσκουν το αλφάβητο με φωνήεντα. Η Ιλιάδα που αναφέρεται σε γεγονότα του 12ου π.χ. αιώνα γράφηκε μεταξύ του 710 και του 760 π.Χ. Αυτή η χρονολόγηση σε γενικές γραμμές συμφωνεί με τις εκτιμήσεις των κλασσικών μελετητών, που προέρχονται από ιστορικές και αρχαιολογικές πηγές. Πριν από αυτήν είναι η προϊστορία.
Ποια είναι τα κινητά και ακίνητα μνημεία που μας άφησαν οι προϊστορικοί Θράκες;
Γράφει ο καθηγητής Γιώργος Λεκάκης κοινωνιολόγος, λαογράφος στην τοπική ιστοσελίδα ειδήσεων Haskovo.info της Βουλγαρίας.
«Η νεολιθική πρωτοπόλη κοντά στο Yabalkovo ήταν μια πλήρης και σύνθετη κοινωνία, με όλα τα σύχγρονα στοιχεία για να ικανοποιήσει τις ανάγκες ενός πολιτισμένου ανθρώπου: Τις οικονομικές, κοινωνικές, και θρησκευτικές.
Η χρονολόγηση στα ανθρώπινα οστά που βρέθηκαν κοντά σε αυτήν απεκάλυψε ότι οι άνθρωποι που είναι θαμμένοι εκεί έχασαν την ζωή τους το 6200-6100 π.Χ.
Αυτά δείχνουν ότι οι γυναίκες που ζούσαν τότε εκεί ήσαν λεπτές και είχαν μέσο ύψος 1,65 μ., ενώ οι άνδρες ήσαν εύσωμοι, και είχαν κατά μέσον όρο ύψος 1,75-1,8 μ.
Η φθορά των σπονδύλων των ανδρών δείχνει ότι κουβαλούσαν βαρειά φορτία στις πλάτες τους, και ότι είχαν ρευματικές παθήσεις – οι οποίες, ωστόσο, υπεβλήθησαν τότε σε επιτυχή θεραπεία!
Τα δόντια τους δείχνουν ότι έτρωγαν κυρίως κρέας και λιγότερο ψωμί.
Ο πλούτος της πόλεως αυτής, πιστεύεται ότι την οδήγησε και στη διάλυσή της! Άκμασε όμως για περίπου 600 χρόνια»
Νεότερα ευρήματα
Επίσης έχουν ανακαλυφθεί και άλλα πολλά αρχαία θρακικά ευρήματα
Τουλάχιστον 25 θέσεις ανασκάφηκαν στην ευρύτερη Θράκη της νεολιθικής εποχής (6.000-3.000 π.Χ.) Στις σημαντικότερες βρέθηκαν ίχνη δομών από πασσάλους και κλαδιά επιχρισμένα με πηλό, καστανόχρωμα αγγεία και αντικείμενα με εγχάρακτη και γραπτή διακόσμηση. Ο άνθρωπος εγκαθίσταται σε μόνιμους οικισμούς, συνήθως παραποτάμιους ή παραλίμνιους. Ο τρόπος επενδύσεως τοιχοποιίας προϋπάρχει στην Θράκη, τουλάχιστον 4 χιλιετίες προ των Αιγυπτίων. Σταδιακά, παράγει την τροφή του, καλλιεργώντας τη γη και αναπτύσσοντας την κτηνοτροφία. Οι αρχαίοι αυτοί Θράκες εγνώριζαν τον χαλκό – αυτή είναι η πρώτη αναφορά μεταλλουργίας στην Ευρώπη! Περίπου 1.500 χρόνια πριν η μεταλλουργία εμφανισθεί στην ευρωπαϊκή ήπειρο!
Ανακάλυψη νέας θρακικής πόλης
Μια νέα θρακική πόλη, ηλικίας 2.500 ετών, ανακάλυψαν Βούλγαροι αρχαιολόγοι κατά τη διάρκεια των πρώτων ανασκαφών που διενεργούνται στο Τσάρεβο, στη νότια ακτή της Μαύρης Θάλασσας, περίπου 70 χλμ. νοτιανατολικά της πόλης Μπουργκάς.
Επικεφαλής της ανασκαφικής ομάδας είναι ο Μίλεν Νικολόβ, αρχαιολόγος του Περιφερειακού Ιστορικού Μουσείου του Μπουργκάς, τα δε ευρήματα αποδεικνύουν ότι το Τσάρεβο –που τον 12ο αιώνα ονομαζόταν Βασιλικό- και τα περίχωρά του έχουν πολύ αρχαιότερη ιστορία από ό,τι πιστευόταν μέχρι σήμερα.
Η κοινωνική ζωή των Θρακών
Οι Θράκες αγαπούσαν πολύ τον χορό και την μουσική. Πολλές φορές χόρευαν ένοπλοι. Σε καιρό πολέμου, προτιμούσαν να θυσιαστούν, παρά να πέσουν στα χέρια του εχθρού και ατιμαστούν.
Αγαπούσαν πολύ τα παιδιά και για να αποκτήσουν πολλά νυμφεύονταν πολλές γυναίκες. Αν κάποιος είχε νυμφευτεί λιγότερες από 5 γυναίκες, θεωρείτο ανάξιος και άθλιος. Οι γάμοι γινόταν μόνο μεταξύ τους και για το λόγο αυτό συνήθιζαν να κάνουν στο σώμα τους τατουαζ, σαν ένδειξη της ευγενικής θρακικής καταγωγής τους.
Όταν πέθαινε κάποιος συγγενείς τους γιόρταζαν το γεγονός με γεύματα και οινοποσίες, ενώ όταν γεννιόταν ένα παιδί θρηνούσαν. Αυτό γινόταν διότι σύμφωνα με τη θρακική αντίληψη η ζωή του ανθρώπου ήταν γεμάτη βάσανα, ενώ με τον θάνατο απαλλάσσονταν από αυτά. Αξιοσημείωτο επίσης είναι πως όταν πέθαινε κάποιος, θάβονταν μαζί του και η σύζυγός του ως ένδειξη υπακοής και τιμής προς το σύζυγό της.
Οι Θράκες ήταν άριστοι πολεμιστές και χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές από τους Μακεδόνες βασιλείς σαν επίλεκτοι στρατιώτες.
Οι Θράκες είχαν ανεπτυγμένη την ιατρική
Μια άλλη ενδιαφέρουσα ανακάλυψη των ειδικών με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Βεσελίν Ιγκνάτοφ συνδέεται με τις ιατρικές γνώσεις των αρχαίων Θρακών. Σύμφωνα με τον ιατρό Κρασιμίρ Κόεφ, υφηγητή Οφθαλμικών Παθήσεων στο Ιατρικό Πανεπιστήμιο της Σόφιας. σε έναν από τους θρακικούς τύμβους στο Καράνοβο είναι θαμμένος διάσημος για την εποχή του ιατρός. Δίπλα του βρέθηκε σύνολο 18 χειρουργικών εργαλείων. Το εύρημα αποδεικνύει το υψηλό επίπεδο της ιατρικής επιστήμης των Θρακών και γενικά κατά την αρχαιότητα. Ένα από τα εργαλεία που βρέθηκαν θυμίζει καταπληκτικά το λεγόμενο "κουταλάκι του Daviel", με το οποίο πραγματοποιούνται εγχειρήσεις καταρράκτη στον οφθαλμό.
Αμέτρητα αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές στη Βουλγαρία
Το πιο χαρακτηριστικό και πιο γνωστή μέσα από αρχαιολογικά ευρήματα εκδήλωση της Θρακικής αριστοκρατικής κουλτούρας είναι πλούσιες ταφές, συχνά σε ταφικά μνημεία και μεγαλοπρεπή ταφή αναχώματα (τύμβους) . Υπέροχοι χρυσοί και ασημένιοι θησαυροί, τάφοι με καταπληκτικές τοιχογραφίες και αγάλματα. Κάθε χρόνο οι αρχαιολογικές έρευνες που πραγματοποιούνται στη Βουλγαρία, φέρνουν στην επιφάνεια καινούργια στοιχεία για τους αρχαίους Θράκες.
Εκτιμάται ότι ο αριθμός των Θρακικών τύμβων στη Βουλγαρία είναι από 10 000 έως 60 000.
«Οι Θράκες διευκρινίζει ο αρχαιολόγος Βαλεντίν Πλετνιόφ μας άφησαν πολλά μνημεία, ακόμα από τις αρχές της τρίτης χιλιετίας προ Χριστού, όταν διαμορφώνεται το θρακικό έθνος, έως την Ύστερη Αρχαιότητα. Ο θρακικός πολιτισμός είναι αριστοκρατικός πολιτισμός. Που σημαίνει ότι έχουμε λαμπερούς θησαυρούς, επιδεικτικό οπλισμό, kάστρα, μεγάλιθους, χαραγμένα μέσα στους βράχους ιερά. Και φυσικά – οικισμούς, νεκροπόλεις - όλα που συνοδεύουν τη ζωή του ανθρώπου και μιας κοινωνίας τα ανακαλύπτουμε στη γη. Ευτυχώς στη Βουλγαρία βρίσκονται και τα πολιτικά και θρησκευτικά κέντρα των μεγαλύτερων θρακικών βασιλείων - των Οδρυσών, των Γετών, τωνΤριβαλλών στον κάμπο του Καζανλάκ, στην περιοχή του Παναγκιούριστε, του Σταροσέλ, του Μπρέζοβο, της Βράτσα… Στη Ροδόπη διατηρήθηκαν κάποια από τα μεγαλύτερα ιερά, ορισμένα από τα οποία είναι και αστεροσκοπεία. Στον Αίμο, στον όρος Σρέντνα Γκορά επίσης. Το βουνό Σακάρ, η Ανατολική Ροδόπη και η Σρέντνα Γκορά είναι γεμάτα πολλά καλά διατηρημένα μεγαλιθικά μνημεία
Ο ελληνικός αποικισμός στην αρχαία Θράκη
Σημαντικός σταθμός για την ιστορία της Θράκης είναι ο Β΄ ελληνικός αποικισμός του 7ου και 6ου αι. π.Χ. στην Αιγαιακή Θράκη, κατά μήκος των θρακικών ακτών της Προποντίδας και της Μαύρης Θάλασσας.
Η κοινή φυλετική καταγωγή Ελλήνων και Θρακών οδήγησε τους δυο λαούς σε κοινή ιστορική πορεία ώστε απετέλεσαν ένα έθνος.
Ακμαίες ελληνικές αποικίες θα δώσουν ιδιαίτερη λάμψη στην περιοχή, όπως τα Άβδηρα, η Μεσημβρία, η Μαρώνεια, η Σηστός, η Πέρινθος, η Αγχίαλος και τέλος το Βυζάντιο, που έγινε πρωτεύουσα της μεγαλύτερης σε έκταση χώρου και χρόνου αυτοκρατορίας που γνώρισε ποτέ ο κόσμος.
Ο ελληνικός αποικισμός της Θράκης και οι ακμαίες σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Θρακών αντικατοπτρίζονται επίσης στο χώρο της λατρείας. Ως αποτέλεσμα, ορισμένες θρακικές θεότητες λατρεύονταν από Έλληνες, και απεικονίσεις Θρακών, που συνήθως παρουσιάζονται ως πολεμιστές, εμφανίζονται σε γραπτά ελληνικά αγγεία. Ταυτόχρονα, ορισμένες μυθικές μορφές των Θρακών, όπως ο Ορφέας, ο Ρήσος, ο Λυκούργος, ο Τηρεύς και άλλοι, έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Η συγκεκριμένη ιστορία αποτελεί εξαιρετικό τεκμήριο της αμοιβαίας σχέσης μεταξύ Θρακών και Ελλήνων στους τομείς της πολιτικής, της θρησκείας και της λατρείας. Ταυτόχρονα εξαπλώθηκε και η λατρεία ορισμένων θρακικών θεοτήτων στην αρχαία Ελλάδα και στις περιοχές της ελληνιστικής κοινής. Μεταξύ των γνωστότερων παραδειγμάτων αυτής της εξέλιξης είναι οι θρακική θεά Βένδις, η οποία λατρευόταν και προς τιμήν της τελούνταν εορτές στην Αθήνα και σε άλλα μέρη του αρχαίου κόσμου.
Μπορεί οι Θράκες να πήραν πολλά πολιτιστικά στοιχεία από τη Νότια Ελλάδα, έδωσαν όμως σ’ αυτήν κάτι πολύ σημαντικότερο: την ορφική λατρεία και τη διονυσιακή λατρεία από την οποία γεννήθηκαν η αρχαία μουσική, τα αρχαία μυστήρια, η αρχαία ποίηση και ειδικά στο Νότο, εκτός από τα μυστήρια, και πολλές άλλες θεότητες, κυρίως χθόνιες. Είναι ενδεικτικό ότι ο Εύμολπος, γιος του Μουσαίου, θεωρείται ιδρυτής των Ελευσινίων Μυστηρίων, και ο Ορφεύς, των ορφικών μυστηρίων. Τα παραπάνω ονόματα (Μουσαίος, Εύμολπος, Ορφεύς) δείχνουν πως οι ποιητικές καταβολές του ελληνικού κόσμου έχουν αφετηρία τις θρακικές τελετές. Είναι ακόμη ενδεικτικό ότι οι Θράκες μετείχαν στις εορτές των Αθηναίων. Στο περίφημο προοίμιο της “Πολιτείας του Πλάτωνα ο Σωκράτης λέγει για μια εορτή του Πειραιά: Καλή μεν συν μοι και η των επιχωρίων πομπή έδοξε είναι, ου μέντοι ήταν εφαίνεται πρέπειν ην οι Θράκες έπιμπον” (Ωραία μου φάνηκε και η πομπή των εντοπίων, αλλά νομίζω ότι, καθόλου δεν υστερούσε και η πομπή που έστειλαν οι Θράκες).
Μερικές ελληνικές αποικίες στην Βουλγάρικη (σήμερα) Θράκη
Μεσήμβρια Μενεβρία – Μεσημβρία: Θρακική κατά την αρχαιότητα η πόλη έφερε το όνομα Μενεβρία. Υπήρξε η μόνη δωρική αποικία του Ευξείνου υπό την ονομασία Μεσημβρία. Η λέξη «Νεσέμπαρ», βουλγαρικό όνομα της σύγχρονης πόλης, αποτελεί γλωσσική εξέλιξη της αρχαίας λέξης «Μεσημβρία» και χρονολογείται από τον 11ο αιώνα.
Σημαντική πόλη της Θράκης η Μενεβρία πήρε το αρχικό της όνομα από τον Μένη και τη θρακική κατάληξη -βρία, που σημαίνει πόλη.[ Ο Στράβων αναφέρει ότι ήταν αποικία Δωριέων από τα Μέγαρα.
Σωζόπολη: είναι μια από τις παλαιότερες πόλεις της ακτής της Μαύρης Θάλασσας της Βουλγαρικής Θράκης. Η πρώτη εγκατάσταση στα μέρη αυτά χρονολογείται από την Εποχή του Χαλκού. Υποθαλάσσιες έρευνες στην περιοχή του λιμανιού έφεραν στο φως απομεινάρια κατοικιών, κεραμικά πήλινα σκεύη, λίθινα και ξύλινα εργαλεία από αυτή την εποχή. Στον κόλπο της Σωζόπολης έχουν ανακαλυφθεί πολλές άγκυρες από τη 2η και 1η χιλιετία π.Χ., απόδειξη δραστήριας ναυσιπλοΐας από την αρχαιότητα. Η σημερινή πόλη ιδρύθηκε από Έλληνες αποίκους από τη Μίλητο ως Άνθεια, με επικεφαλής τον Αναξίμανδρο (611-547 π.Χ.,
Αγαθούπολη: Η πόλη βρίσκεται στον τόπο ενός αρχαίου Θρακικού οικισμού, με τα πρώτα ίχνη ανθρώπινων οικισμών που χρονολογούνται στη νεολιθική εποχή . Πιθανόν αποικίστηκε από τους Αρχαίους Έλληνες γύρω στο 430 π.Χ. Οι Ρωμαίοι που ονομάζεται Peronticus , ενώ η βυζαντινή ηγέτης Αγάθων ανακατασκευάστηκε την πόλη μετά από βαρβαρικές επιδρομές και, ενδεχομένως, έδωσε το όνομά του, Agathopolis ( ελληνικά : Αγαθόπολις ). Σύμφωνα με άλλες πηγές, ονομάστηκε έτσι ήδη από το 323 π.Χ
Στα νεότερα χρόνια
Η Θράκη στα χρόνια της Μεσαιωνικής - Οθωμανικής περιόδου
Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας ο πληθυσμός της Θράκης μειώθηκε από τα μέτρα που πήραν οι Οθωμανοί δίνοντας περισσότερα προνόμια στους μουσουλμάνους, ως πολίτες πρώτης κατηγορίας. Σαν παράδειγμα των μέτρων που έλαβαν οι Οθωμανοί μπορούμε να αναφέρουμε το παιδομάζωμα και το χαράτσι ή κεφαλικό φόρο, αλλά και τους συνεχείς φοβερούς διωγμούς..
Κάποια χρόνια αργότερα άλλαξε η πολιτική του Οθωμανικού κράτους λαμβάνοντας ηπιότερα μέτρα. Τότε έλαβαν χώρα μεταναστεύσεις ελληνικών φύλων προς τη Θράκη όπως Ηπειρώτες, Θεσσαλοί, Μακεδόνες, Πελοποννήσιοι και Νησιώτες γύρω στα 1650 μ.χ.. Τα επαναστατικά κινήματα του 1600 και του 1611 στην ‘Ηπειρο συνέβαλαν στην μετανάστευση.
Από τον συγκερασμό αυτών των μεταναστών (στην ουσία αφομοιώθηκαν) με τον τοπικό θρακικό πληθυσμό, προήλθαν οι θράκες πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα κυρίως από το 1906-1914 μέχρι το 1925 με την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Οι Θράκες μετείχαν σ’ όλες τις περιπέτειες του ελληνισμού. Στους Μηδικούς πολέμους, στον Πελοποννησιακό πόλεμο (τότε αναδεικνύεται ο βασιλιάς Σιτάλκης), στους πολέμους Αθηναίων-Φιλίππου (τότε ακούγεται το όνομα του Κερσοβλέπτη), στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου και σ’ όλη πια την ύστερη περίοδο, ελληνιστική, ελληνορωμαϊκή, βυζαντινή, λογίζονται ως τμήμα του ευρύτερου ελληνικού χώρου. Στα νεότερα χρόνια μετείχαν μαζικά στην Φιλική Εταιρεία, στην Επανάσταση του 1821, στον Μακεδονικό Αγώνα, στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Μικρασιατική Εκστρατεία.
Κάποτε πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είμαστε απόγονοι μόνο των Αρχαίων Ελλήνων, αλλά και των κατοίκων μιας Αυτοκρατορίας που είχε πρωτεύουσα την Κωνσταντίνου Πόλη, το τέως Βυζάντιον με κέντρο την Θράκη,. Κάποτε πρέπει να βλέπουμε τα πράγματα θρακοκεντρικά και όχι μόνο αθηναιοκεντρικά.
Πηγές- βιβλιογραφία
1. Κέντρο Θρακολογίας της Βουλγαρίας
2. Βουλγαρική Ραδιοφωνία (ιστορία-πολιτισμός και Θρησκεία- Θράκη-Θράκες)
3. Γιώργος Λεκάκης καθηγητής, κοινωνιολόγος, λαογράφος
4. Σαράντος Καργάκος Ιστορικός - Συγγραφέας
