Γράφει ο Τάσος Ναούμης, παιδίατρος, Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε..

Το Καστελλόριζο βρίσκεται στην επικαιρότητα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Για την Ελλάδα είναι ένα αγέρωχο σύμβολο περηφάνιας και αντιστάσεως, έναντι των τουρκικών διεκδικήσεων. Για την Τουρκία είναι ένα αγκάθι στις εθνικές της ευαισθησίες. Μας το θύμισε, μόλις διορίστηκε, ο νέος Τούρκος πρόξενος στην Αθήνα. https://www.iefimerida.gr/politiki/presbis-toyrkias-ellada-tsagatai-ertziges.
Πρόκειται για το μεγαλύτερο από μια συστάδα νησίδων που βρίσκεται 135 χιλιόμετρα ανατολικά της Ρόδου (3 ώρες με το καράβι). Είναι πολύ μικρό νησί, με έκταση μόλις 9 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Βρίσκεται απέναντι από τα μικρασιατικά παράλια στο ύψος της Λυκίας και στέκεται αντικριστά με το τουρκικό λιμάνι του Kaş (την αρχαία Αντίφελλο), από το οποίο απέχει μόλις 6.5 χιλιόμετρα. Είναι το ανατολικότερο άκρο των Δωδεκανήσων και της Ελλάδος.
Στον μοναδικό οικισμό του νησιού κατοικούσαν, τις καλές εποχές, 10000 άτομα, στην δε παρακμή του 275 (το 1991). Παρά το μικρό του μέγεθος, προσφέρει στην Ελλάδα εκτεταμένων διαστάσεων ΑΟΖ, στα ανατολικά της χώρας. Γι’ αυτό αγριεύουν οι Τούρκοι, οι οποίοι δεν αναγνωρίζουν στα νησιά κανένα δικαίωμα ούτε σε υφαλοκρηπίδα ούτε σε Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ).
Η αρχαία ονομασία του ήταν Μεγίστη, καθώς ήταν το μεγαλύτερο από τα νησάκια της περιοχής. Διαθέτει ένα καταπληκτικό λιμάνι το οποίο, λόγω της στρατηγικής του θέσεως, εξυπηρετούσε και επόπτευε τους θαλάσσιους δρόμους της αρχαιότητος. Από εκεί περνούσαν με τα ιστιοφόρα τους οι Μινωίτες, οι Μυκηναίοι, οι Έλληνες και οι Βυζαντινοί, ταξιδεύοντας προς/από την Κύπρο και την Μέση Ανατολή.
Το 1306 την κατέλαβε το τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου τής Ιερουσαλήμ, που του έδωσε την ονομασία CASTEL RUGGIO, δηλαδή κόκκινο κάστρο. Οι δε Ιταλοί που το κατέλαβαν το 1921 το ονόμασαν CASTELROSSO ονομασία που διατηρήθηκε και στα ελληνικά, ως Καστελλόριζο.
Δυο είναι τα παράδοξα του νησιού. Το πρώτο ότι αν και είναι αμιγώς ελληνικό νησί, έζησε τα χρόνια της ευημερίας του μόνο υπό Οθωμανική διοίκηση. Δεύτερο παράδοξο είναι ότι δεινοπάθησε όταν βρέθηκε υπό διαδοχική στρατιωτική κατοχή τριών ‘’πολιτισμένων’’ μεγάλων δυνάμεων.
Η οικονομική του άνθηση ξεκίνησε το 1836, όταν ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’ παραχώρησε στο νησί προνόμια για ελεύθερη μετακίνηση και διοικητική αυτονομία (με εκλεγμένη δημογεροντία), έναντι υποχρεώσεως καταβολής φόρου 480 χρυσών λιρών.
Το νησί δεν είχε δική του παραγωγή και αναγκαζόταν να εισάγει τα πάντα. Όμως εκείνη την εποχή (19ο αιώνα ) γινόταν στο νησί κάτι σημαντικό. Ναυπηγούσε τα δικά του καράβια και μεγαλουργούσε στην ναυτιλία και στο εμπόριο. Το 1841 ξένος περιηγητής έγραψε: ‘’η εντύπωση μας όταν φθάσαμε στο νησί ήταν πως επισκεπτόμαστε άλλη χώρα. Εκατοντάδες Έλληνες συχνάζουν στην παραλία και τα καφενεία. Βάρκες και πλοία γεμίζουν το λιμάνι. Φτιάχνουν καράβια, χτίζουν σπίτια, οι άνθρωποι εδώ είναι πολύ δραστήριοι και σφύζουν από εμπορικό πνεύμα’’. Οι Καστελλοριζιοί αγόραζαν διακινούσαν και μεταπωλούσαν ξυλεία, κάρβουνο, σφουγγάρια, είδη τροφίμων και είδη ενδύσεως από όλη την ανατολική μεσόγειο. Σημαντικότατες ηταν και οι εμπορικές συναλλαγές με τα απέναντι μικρασιατικά παράλια όπου υπήρχαν παροικίες Καστελλοριζιων όπως στα Μύρα, στο Λιβίσι, στην Μάκρη, στην Αντίφελλο. Στο νησί τους κάθε εμπόρευμα εύρισκε μια έτοιμη αγορά.
Στην ακμή του (1890-1908) ήταν μια αυτοδιοικούμενη πόλη -ένα νησί αγορά- που διέθετε 165 μεγάλα καράβια και του οποίου η προκυμαία έσφυζε από εμπορική κίνηση. Την κοινωνία του αποτελούσαν ναυτικοί, εργάτες, έμποροι, τεχνίτες, μαγαζάτορες και καραβοκύρηδες. Πλούτη και αγαθά συσσωρεύτηκαν στο νησί. Είχε 10000 Έλληνες κατοίκους και μόλις 50 τουρκικές οικογένειες. Το νησί ευημερούσε.
Η οικονομική άνθηση συνοδεύτηκε και από αντίστοιχη ανάπτυξη της παιδείας. Επειδή κατά την Οθωμανική περίοδο δεν υπήρχε κρατική μέριμνα για τα σχολεία, οι Καστελλοριζιοί μόνοι τους φρόντιζαν για την μόρφωση των παιδιών τους. Παρουσία δασκάλου μνημονεύεται από το 1835. Η Δημογεροντία δαπανούσε 900 χρυσές τουρκικές λίρες για την συντήρηση και την λειτουργία των σχολείων του νησιού. Το 1903 λειτούργησε 8/τάξια Αστική σχολή που κτίσθηκε, με δαπάνη 50000 φράγκων, των εξ’ Αιγύπτου ευεργετών Λουκά και Αναστασίας Σαντραπέ. Κατά καιρούς λειτούργησαν και Παρθεναγωγείο, Νηπιαγωγείο, Ιερατική σχολή και τρεις ιδιωτικές σχολές.
Η στρατηγική θέση του νησιού και η ναυτοσύνη των κατοίκων του, ήταν η αιτία της ευημερίας του αλλά και της καταστροφής του. Τον 20ο αιώνα, αλλεπάλληλα δεινά έπληξαν το νησί. Το πρώτο πλήγμα προκλήθηκε από τις πολιτικές αλλαγές που έγιναν στην οθωμανική αυτοκρατορία. Με το κίνημα των Νεοτούρκων (1908) αφαιρέθηκαν όλα τα εμπορικά προνόμια των Δωδεκανησίων, αυξήθηκε η φορολόγηση τους και καθιερώθηκε η υποχρεωτική τους στράτευση. Η εμπορική δραστηριότητα συρρικνώθηκε και οι μισοί κάτοικοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν (υπάρχουν 4500 κάτοικοι το 1912).
Το δεύτερο πλήγμα προκλήθηκε από τους ιδίους τους Καστελοριζιους. Αγανακτισμένοι με τους Τούρκους και ενθουσιασμένοι από τις ελληνικές νίκες του Α’ βαλκανικού πολέμου ξεσηκωθήκαν και έδιωξαν την μικρή τουρκική φρουρά από το νησί (14/3/1913), με αποτέλεσμα οι εμπορικές επαφές με τα απέναντι μικρασιατικά παράλια να ατονήσουν. Κρατώντας τον εμπορικό στόλο ακινητοποιημένο, το νησί μαράζωσε οικονομικά. Ο δε Βενιζέλος αρνήθηκε (σωστά) την προσάρτηση του στην Ελλάδα. Οι κάτοικοι έμειναν απογοητευμένοι και μόνοι.
Το τρίτο πλήγμα ήρθε με τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, κατά την διάρκεια του οποίου, οι Γάλλοι κατέλαβαν το νησί (28/12/1915) οι δε Τούρκοι το βομβάρδισαν με σφοδρότητα από τα απέναντι μικρασιατικά παράλια. Ακολούθησαν η πείνα και η ισπανική γρίπη που εξάντλησαν τον πληθυσμό.
Το τέταρτο και σημαντικότατο πλήγμα το προκάλεσε η συνθήκη της Λωζάνης. Με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών οι Καστελλοριζιοι έχασαν όλους τους εμπορικούς σταθμούς που κατείχαν στις απέναντι μικρασιάτικες ακτές, με τις οποίες σταμάτησε κάθε εμπορική συναλλαγή. Το εμπόριο έσβησε.
Το πέμπτο πλήγμα έγινε όταν οι Γάλλοι πούλησαν το νησί στους Ιταλούς (1/3/1921). Οι κάτοικοι μετατράπησαν σε Ιταλούς πολίτες που είχαν μόνο φορολογικές υποχρεώσεις χωρίς πολιτικά δικαιώματα. Επιπλέον η Ιταλία του Μουσολίνι προσπάθησε με πείσμα να αποκόψει κάθε δεσμό με την Ελλάδα και να εξιταλίσει τον πληθυσμό του.

Στην διάρκεια της ιταλοκρατίας ήρθε και ένα έκτο πλήγμα. Την 18/3/26 ένας δυνατός σεισμός 6.9 ρίχτερ κατέστρεψε 261 σπίτια του νησιού. Οι κάτοικοι έμεναν φοβισμένοι στα αντίσκηνα και λόγω της οικονομικής δυσπραγίας, επί πολλά χρόνια, αδυνατούσαν να επισκευάσουν τα σπίτια τους. Όσοι μπορούσαν, μετανάστευσαν. Το 1939 ο πληθυσμός συρρικνώθηκε στα 1400 άτομα.
Το έβδομο πλήγμα σχετίζεται με τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Μετά από την παράδοση των Ιταλών στους συμμάχους (8/9/43), Βρετανικές δυνάμεις κατέλαβαν το νησί με συνέπεια τα γερμανικά αεροπλάνα να το βομβαρδίσουν ανηλέως κατά τους τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο. Οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τα σπίτια και τα νοικοκυριά τους και μεταφέρθηκαν, για την προστασία τους, σε βρετανικά στρατόπεδα, στην Κύπρο και στην Γάζα,. Όμως οι βρετανοί αντί να φυλάξουν τα άδεια από κατοίκους σπίτια, τα λεηλάτησαν. Το δε καλοκαίρι ακολούθησε μεγάλη πυρκαγιά (6/7/44) που κατέκαψε το νησί. Λέγεται ότι την φωτιά την έβαλαν οι ίδιοι οι βρετανοί για να εξαφανίσουν τα τεκμήρια της λεηλασίας. Δεν έχουμε λόγο να μην το πιστέψουμε. Η πυρκαγιά είναι το όγδοο πλήγμα.
Επιστρέφοντας, μετά από το τέλος του πολέμου, οι κάτοικοι αντίκρισαν με απελπισία έναν τόπο ρημαγμένο από τους βομβαρδισμούς, από την πυρκαγιά και από την λεηλασία. Όμως τα πάθη των κατοίκων δεν είχαν τελειωμό. Δεν επέστρεψαν όλοι στο νησί. Τριάντα τρία άτομα πνίγηκαν, όταν βυθίστηκε ένα από τα πλοία, στον δρόμο της επιστροφής… Αυτό ήταν και το τελευταίο πλήγμα. Δεν υπάρχει άλλη καταστροφή που θα μπορούσε να συμβεί σε αυτούς τους ανθρώπους.
Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι, αυτό το ελληνικότατο νησί, ενώθηκε με την Ελλάδα (επισήμως την 9/1/48), όταν έφθασε στο έσχατο σημείο της παρακμής του. Προηγουμένως και μέσα σε μόλις 40 χρόνια (με Νεοτούρκους, Γάλλους, Ιταλούς, Βρετανούς), πέρασε σταδιακά από την πλήρη ευημερία στην απόλυτη καταστροφή και από τον μεγάλο πλούτο, στην απόλυτη ανέχεια. Αυτό είναι ένα σπουδαίο μάθημα για τις μεγάλες ανατροπές που επιφυλάσσει η ζωή στους ανθρώπους.
Η οικονομική καταστροφή, η οικιστική καταστροφή, η κοινωνική αποσύνθεση και η ψυχολογική κατάρρευση που προκάλεσαν οι ανατροπές της ιστορίας, οδήγησαν τους περισσοτέρους κατοίκους στις ήδη ευημερούσες παροικίες της Αυστραλίας. Οι δε λίγοι, που επιμένουν και αντιστέκονται (584 κάτοικοι το 2021), έχουν μετατρέψει το νησί τους σε έναν σύγχρονο και παραμυθένιο τουριστικό προορισμό. Για εμάς τους στεριανούς, δεν είναι απλώς εργαζόμενοι στον τουρισμό αλλά αγέρωχοι ακρίτες που φυλάνε θαλασσινές Θερμοπύλες.

Πηγή: Ν. Παπαναστασίου - Ν.Βογιατζής, Στην άκρη του Αιγαίου Καστελλόριζο 1890-1948. Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών. Αθήνα 2015
Φωτογραφία 1944 :  Καστελλόριζο 1944. Εικόνα ολικής καταστροφής στο τέλος του Β’ παγκοσμίου  πολέμου. 
Φωτογραφία 2022:  Καστελλόριζο 2022. Ένας γοητευτικός τουριστικός προορισμός.