Όπως για τον Καλόγερο του Κωστί έχουμε θαυμαστές περιγραφές-μελέτες όπως του καθηγητή της Μεγάλης του Γένους Σχολής Αν. Χουρμουζιάδη το 1872, έτσι και για τον Καλόγερο της Βύζας έχουμε την γνωστή πραγματεία, «Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη»του μεγάλου ποιητή μας Γ. Βιζυηνού. Η πραγματεία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Εβδομάς» το 1888 και στη «Θρακική επετηρίδα» της Πόλης κατά το 1897.
Μετά την καταγραφή του Βιζυηνού, ασχολήθηκε η δικιά μας λαογραφική επιστήμη με επικεφαλή τον Νικόλαο Πολίτη αλλά και ξένοι σημαντικότατοι μελετητές όπως οι Ντόκινς, Χάρισον, Φρέιζερ, Καζάροφ, Γουάις, Λίγκμαν, Κόρνφορντ, κ.ά.  και οι καλόγεροι πήραν μια εξέχουσα θέση στην παγκόσμια βιβλιογραφία.
Όλοι συμφωνούν για τις ομοιότητες που υπάρχουν με το αντίστοιχο σατυρικό δράμα του Σοφοκλή, τους Ιχνευτές που βρέθηκε, όπως είναι γνωστό,  σε κάποιο πάπυρο της Οξυρύχνου στην Αίγυπτο και πρωτοδημοσιεύτηκε από τον A. Hynt στα 1912.
Η διαφορά με τον καλόγερο του Κωστί, είναι οι δύο Καλόγεροι-πρωταγωνιστές. Άλλα πρόσωπα του  κωμικοτραγικού δράματος, γιατί πρόκειται για πραγματική ιλαροτραγωδία- είναι τα κορίτσια ή οι νύφες, η Μπάμπω, οι Κατσίβελοι, οι ζαπτιάδες ή κουρουτζήδες (οι άνθρωποι του νόμου).
Βασικά χαρακτηριστικά του εθίμου είναι η σεξουαλική ελευθεριότητα, οι ατομικές μεταμφιέσεις και ο ευετηρικός του χαρακτήρας.
Όλοι οι πρωταγωνιστές έχουν την κατάλληλη αμφίεση. Τα κορίτσια φορούσαν τις πιο κομψές γυναικείες φορεσιές, η Μπάμπω με γερασμένο πρόσωπο, φτωχικά και ατημέλητα φορέματα, έχει κροκιδένια μαλλιά και καμπουρίτσα στη ράχη, οι Κατσίβελοι με κουρελιάρικα ρούχα και μουτζουρωμένοι (παμπόνηροι σκανδαλιάρηδες και πειρακτικοί), οι Ζαπτιέδες ντυμένοι σαν άνθρωποι του νόμου και αρματωμένοι.
Οι Καλόγεροι πρέπει να φροντίσουν ξεχωριστά την παράξενη ενδυμασία τους  κι άγρια εμφάνισή τους, με προβιές από λύκους, ζαρκάδια, αλεπούδες. Φορούν ψηλό κι οξυκόρυφο καπέλο, μάσκα, βαθιά γενειάδα και στη μέση κρεμούν τρία-τέσσερα κουδούνια.
Σαν ιδιαίτερα σύμβολα των δύο Καλόγερων, ο Βιζυηνός αναφέρει το δοξάρι για τον πρωταγωνιστή και τον φαλλό (μακρουλό ξύλο που στρογγύλευε στην άκρη και θυμίζει το σύμβολο της ανδρικής γονιμότητας) για τον δευτεραγωνιστή.
Το λαικό δρώμενο αρχίζει με μουσική που παίζουν η γκάιντα, η Θρακική λύρα και το βαρύ λαικό νταούλι με βίτσα. Παίζοντας μια αμίμητη παντομίμα οι δύο Καλόγεροι, με πειράγματα και πολλά κωμικά στοιχεία, επισκέπτονται όλα τα σπίτια του χωριού για την καλή σοδειά, το «μπερεκέτι».
Γενικά το δρώμενο έχει πολλές ομοιότητες με τον Καλόγερο του Κωστί. Έχουμε το εικονικό όργωμα τη γης, την σπορά, τις ευχές από τα βάθη της ψυχής για την ευετηρία, την βλάστηση, την πλούσια παραγωγή,  
   -  Να γίνει δέκα γρόσια το κιλό το στάρι.
- Αμήν θεέ μου, απαντάει το πλήθος, για να χορτάσει η φτωχολογιά.
- Πέντε γρόσια το κιλό η σίκαλη.
- Ναι θεέ μου, για να φάνε οι φτωχοί.
- Τρία Γρόσια το κιλό το κριθάρι…
Και εδώ δε λείπουν οι ευχές με άσεμνα λόγια:
- Να γεν’ η φλάσκα σαν της Καλογριάς τα βυζιά…
- Να γεν’ το αγγούρι σαν του Καλόγερου το βηλί…
- Να σκάσουν τα πεπόνια σαν του ζευγολάτη τ’ αρχίδια…
Έτσι με τρικούβερτο γλέντι τελειώνει η τέλεση του δρώμενου και ο σκοπός του επιτελείται. Καλοχρονιά και γεροσύνη θα στείλει ο Θεός στην πιστή του κοινότητα.

Ο Κιοπέκ Μπέης
(ή Σκυλαφέντης)
Λαικό έθιμο της Καθαρής Δευτέρας, που εντάσσεται στον ίδιο κύκλο με το έθιμο των Καλόγερων. Γινόταν στο Ορτάκιοι, την Αδριανούπολη και σήμερα σε περιοχές του Έβρου, με μικρές παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή.
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ονομαζόταν έτσι ο Τούρκος αξιωματούχος που εξουσίαζε απόλυτα μια ορισμένη γεωγραφική περιοχή. Σύμφωνα πάντα με την παράδοση, οι υπόδουλοι Θρακιώτες για μια μόνο μέρα μπορούσαν να κάνουν ό,τι ήθελαν τους Τούρκους, δηλαδή να τους πειράξουν, να τους βρίσουν και άλλα διάφορα.
Η μέρα αυτή ήταν στην εβδομάδα της Αποκριάς και συνήθως η Καθαρή Δευτέρα. Ο χαρακτήρας του εθίμου δεν είναι απλά συμβολικός και αποκριάτικος αλλά έχει ρίζες και συγγένειες στη Διονυσιακή Λατρεία, (όπως και το έθιμο του Τρύφωνα που σήμερα γιορτάζεται μόνο στα Δίκαια του Έβρου), γιατί το κρασί κατέχει σημαντική θέση στην όλη τελετουργία.
Το έθιμο του Μπέη έπαιζε σημαντικό ρόλο κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας ,γιατί τότε οι Τούρκοι απαγόρευαν στους κατοίκους του χωριού να συγκεντρώνονται και να μιλούν. Έτσι με το έθιμο αυτό έβρισκαν την ευκαιρία να συγκεντρωθούν και να λύσουν τα διάφορα προβλήματα που τους απασχολούσαν.
Τα πρόσωπα που τελούν το έθιμο είναι: ο Μπέης, ο Κριτής, οι Αράπηδες-Καβάσηδες και η Καντίνα.
Εδώ ο Μπέης δεν μασκαρεύεται, όπως οι Καλόγεροι, αλλά φοράει τ’ αρχοντικά του ρούχα. Γυρίζει τα σπίτια του χωριού πάνω σε βοιδάμαξα έχοντας στα πόδια του μια μεγάλη πίτα, την κουνουμιά, επιχρισμένη με αυγά και κρέας. Στη μέση έχει ένα όρθιο πράσσο, επιχρυσωμάνο. Δίπλα έχει τρία πορτοκάλια, τρία μήλα, γλυκίσματα, κουσκούσι, σαραγλί και μια μποτίλια κρασί.
Ο Κριτής πηγαίνει καβάλα στο άλογο και με τη γκάιντα μπροστά. Η δικαιοδοσία του να γυρίζει στην αγορά και να εισπράτει φόρους. Οι Αράπηδες μουντζουρωμένοι με μαύρα καπέλα.
Η Καντίνα( απ’ τι τουρκικό cadin που σημαίνει γυναίκα) που στο πέρασμά της το πλήθος απωθείται από τους Αράπηδες για να μη την πειράξουν.
Το έθιμο αρχίζει με μουσική και αγερμούς στα σπίτια. Ο Μπέης σε μεγάλη ευθυμία, με στεντόρεια φωνή,  μοιράζει ευχές: «Καλά μαξούλια», «Καλά γεννήματα», «Καλά μπαμπάκια» «Τα’ Αβραάμ και του Ισαάκ τ’ αγαθά» «Για όλα τα σπορίδια κι όλα τα μπερεκέτια». Όλα για την Καλοχρονιά, την πλούσια παραγωγή.
Η τελετουργία του εθίμου είναι πλούσια. Δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί σ’ αυτό το σύντομο αφιέρωμα.
Μια παραλλαγή του εθίμου γινόταν και στην Αδριανούπολη με τον τίτλο Σκυλοδευτέρα. Οι περιγραφές είναι του Κ. Ρωμαίου, του Κ. Κουρτίδη, του Π. Παπαχριστοδούλου και του Wace. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλούν οι περιγραφές για το τι τραβάνε οι σκύλοι. Δεν θέλω να περιγράψω τα βασανιστήρια των δύστυχων τετράποδων, γιατί προκαλούν φρίκη και δεν μπορώ να συμφωνήσω μ’ αυτή τη φάση του εθίμου.

Πηγές-βιβλιογραφία:
1. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου: Λ. Δανδράκη-το έθιμο του Καλόγερου.
2. Κώστα Θρακιώτη: Λαϊκή Πίστη και Λατρεία στη Θράκη.
3. Μαρία Μιχαήλ- Δέδε: Ο Κωστιανός Καλόγερος.
4. Π. Παπαχριστοδούλου: Αρχείο Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού.

Στο επόμενο: Χούχουτοι, Κούκεροι, Πιτεράδες Σειμένηδες