Η Βαλέρια Καρακάση είναι ειδικευόμενη ψυχίατρος Γ’ Ψυχιατρικής στο Π Γ Ν Θ ΑΧΕΠΑ και υποψήφια Διδάκτωρ του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.

- Σε ποιο τμήμα του ΠΓΝΘ ΑΧΕΠΑ εργάζεστε αυτή την περίοδο;
Αυτή την περίοδο εργάζομαι στη Νευρολογική κλινική του ΠΓΝΘ ΑΧΕΠΑ για το αντίστοιχο κομμάτι της ειδικότητας.

- Τι είναι το φαινόμενο κόπωσης συμπόνιας στον τομέα Υγείας;
Το δευτερογενές τραυματικό στρες ή κόπωση συμπόνιας, αποτελεί το «κόστος της φροντίδας» που παρέχουν οι επαγγελματίες υγείας που βρίσκονται με ασθενείς αυξημένης θνητότητας ή μειωμένα ποσοστά ίασης (ΜΕΘ, ογκολογικές κλινικές, ψυχιατρικές κλινικές), κοινωνικοι λειτουργοί, φροντιστές ατόμων με σοβαρά νοσήματα, ή σε περιόδους καταστροφών (πολεμικοί ανταποκριτές) σε ακραία θνησιμότητα όπως η παρούσα. Αφουγκραζόμενη τους συναδέλφους μου, μπορώ να πω πως η αντανάκλαση αυτού του φαινομένου σε εμένα ήταν πιο εμφανής στην περιοχή της Βορείου Ελλάδας κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου , Νοέμβρη - Δεκέμβρη 2020.

- Την περίοδο που περιγράφετε Νοέμβρη -Δεκέμβρη 2020 πως αισθάνονταν οι συνάδελφοί σας, οι εκτεθειμένοι στο στρες συμπόνιας;
Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου οι καταστάσεις ήταν πολύ δύσκολες για τους συναδέλφους μου, υπήρχαν πολλές και βίαιες αλλαγές στο εργασιακό τους καθεστώς και αντικείμενο, κάποιοι νόσησαν βαριά και κάποιοι «έχασαν» γονείς και δικούς τους ανθρώπους από την πανδημία. Μέσα στην κόπωση επικρατούσε πένθος, φόβος και θυμός. Μία συνάδελφός μου χρησιμοποίησε τη φράση «νιώθουμε βιασμένοι» για να περιγράψει αυτό που ζούσε. Όλοι ήταν «σοκαρισμένοι» από τη θνητότητα της ασθένειας και αγωνιούσαν για τους δικούς τους ανθρώπους όταν επέστρεφαν σπίτι από τη δουλειά ότι θα τους μεταδώσουν τον ιό. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτό συνέβη.

- Είναι πολύ οδυνηρά τα συναισθήματα των επαγγελματιών ψυχικής υγείας τα οποία μας περιγράφετε, η κατάσταση αυτή συνεχίζεται μέχρι σήμερα;
Οι συνάδελφοί μου ανέκαμψαν πολύ γρήγορα και είναι συναισθηματικά πιο δυνατοί και πιο ανθεκτικοί έχοντας προλάβει να επεξεργαστούν όλα αυτά τα συναισθήματα και να βιώσουν την προσαρμογή. Τα ανωτέρω επιβεβαιώνονται και από την ερευνητική μας μελέτη που είχε διεξαχθεί από την ψυχιατρική κλινική του ΠΓΝΘ ΑΧΕΠΑ το 2020 εξετάζοντας τη ψυχική ανθεκτικότητα σε 324 υγειονομικούς εργαζόμενους σε κέντρα αναφοράς SARS-CoV-2 της Βορείου Ελλάδος στην οποία είχα τη χαρά να συμμετέχω και η οποία θα δημοσιευτεί στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Psychiatria Danubina. Η μελέτη μας αυτή έδειξε υψηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας μεταξύ των Ελλήνων υγειονομικών, οι οποίοι έχουν αυτοπεποίθηση και εμπιστεύονται τις ικανότητές τους έχοντας μάλιστα αναπτύξει στρατηγικές αυτό -προστασίας για να αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις οι οποίες αναπτύχθηκαν μέσα στις συνθήκες υποστελέχωσης των νοσοκομείων και της οικονομικής κρίσης κατά τη διάρκεια των ετών που προηγήθηκαν της πανδημίας.

- Σύμφωνα με τις αφηγήσεις σας , το φαινόμενο της κόπωσης συμπόνιας παρουσιάζει ύφεση με τα νέα δεδομένα που προκύπτουν. Σωστά;
Αυτή τη στιγμή παρόλα αυτά, οι καταστάσεις ακόμη δεν είναι εύκολες. Υπάρχει συσσωρευμένη κόπωση από το φόρτο εργασίας και τον περιορισμό χρόνου και τρόπου για ξεκούραση και «αποσυμπίεση», που θέτουν συνθήκες burnout (επαγγελματικής εξουθένωσης). Τρείς στους δέκα υγειονομικούς συναδέλφους μου αναφέρουν πως έφτασαν σε επίπεδο «compassion fatigue» (κόπωση του συμπάσχοντος) και σκέφτηκαν να παραιτηθούν, αλλά προτίμησαν να παραμείνουν στο επάγγελμα σταδιακά ανακάμπτοντας. Δύο στους δέκα εκφράζουν συναισθήματα οργής και αγανάκτησης για το πόσο υποεκτιμάται η επαγγελματική εξουθένωση που βιώνουν. Επίσης, δύο στους δέκα υγειονομικούς συναδέλφους παραπονούνται για άδικες συγκρίσεις μεταξύ ειδικοτήτων ή ως προς τα διαφορετικά «πόστα» καθώς όλοι έχουν βιώσει εξίσου την εξουθένωση και τις ακραίες συνθήκες. Μία συνάδελφός μου (Τ.Τ.) περιγράφει το πώς η κόπωση οδηγεί σε οργή και το πώς η οργή αυτή γίνεται «ενέργεια να θέλεις να τα βάλεις με όλους και όλα» και χρησιμοποιείται σαν κινητήριος δύναμη απέναντι στην απειλή του ιού.

- Η ενσυναίσθηση των επαγγελματιών, αυτή η έφεσή τους να ταυτίζονται με το πρόβλημα των ασθενών έχει τελικά μειωθεί;
Παρόλα αυτά ,τα επίπεδα ενσυναίσθησης είναι πολύ υψηλά μεταξύ των υγειονομικών που μπορούν να συναισθάνονται ,παρόλη την επαγγελματική κόπωση. Εννιά στους δέκα υγειονομικούς συναδέλφους εκφράζουν πως συμπάσχουν και επηρεάζονται συναισθηματικά από περιστατικά στο χώρο της δουλειάς, αλλά ταυτόχρονα ο καθένας έχει αναπτύξει τρόπους να επεξεργάζεται τα συναισθήματα αυτά και να ανταπεξέρχεται. Μία συνάδελφος (Ε.Β.) εξηγεί ότι ποτέ δεν μπόρεσε να βάλει την ενσυναίσθησή της σε «σίγαση» και πώς έχει αναπλαισιώσει τις καταστάσεις της πανδημίας αυτής με θετικό τρόπο: «Αισθάνομαι πολλές φορές ότι αυτός ο άνθρωπος που μεταφέρω θα μπορούσε να είναι κάποιος δικός μου άνθρωπος. Τα συναισθήματά μου δεν μπορώ να τα "κλείσω" με ξεπερνάνε. Θέλω να έχω τη συνείδησή μου ήσυχη ότι αυτό που έκανα ήταν το σωστό. Επιστρέφοντας στην καθημερινότητα της ζωής όλα μου φαίνονται πιο καθαρά, γιατί δίνω μεγαλύτερη σημασία στις στιγμές με την οικογένειά μου. Αυτή η πανδημία για εμένα χτύπησε "καμπανάκι" για την αξία της υγείας και της ζωής γενικότερα.»

- Υπάρχουν μαρτυρίες συναδέλφων για το φαινόμενο της κόπωσης συμπόνιας τις οποίες καταγράψατε αυτολεξεί, τι σας είπαν ακριβώς;
Μια συνάδελφος (Μ.Ι.) περιγράφει το πώς βιώνει την ενσυναίσθηση, τις πηγές άντλησης θετικής ανατροφοδότησης, και το πώς καθρεφτίζεται μέσα στην προσαρμογή της στις νέες συνθήκες βιώνοντας το πένθος για δικούς της ανθρώπους, και η οποία αναφέρει: «Ανάμικτα τα συναισθήματα. Υπάρχουν ημέρες που αντλείς ενέργεια από τους ασθενείς που πηγαίνουν καλύτερα και αυτόματα παίρνεις δύναμη να συνεχίσεις. Υπάρχουν, όμως, και εκείνες οι μαύρες ημέρες που η ανθρώπινη απώλεια τσακίζει. Τους βλέπεις να παλεύουν, να αγωνιούν, να φοβούνται, να ανησυχούν. Κι όταν φτάνουν στο τέλος αναλογίζεσαι πως στην θέση τους θα μπορούσες να είσαι εσύ ή κάποιος δικός σου άνθρωπος. Το σοκ είναι διπλό όταν φεύγουν στα χέρια σου οικογενειακοί φίλοι, γείτονες, γνωστοί. Οφείλεις, όμως, να σταθείς στο ύψος των περιστάσεων και με επαγγελματισμό να αντιμετωπίσεις την κατάσταση. Το ψυχολογικό ταμείο το πληρώνεις στο τέλος της ημέρας. Όταν φτάνεις στο σπίτι σου και προσπαθείς να μαζέψεις τα κομμάτια σου, σωματικά και ψυχικά. Τότε τσακίζεις. Τότε λυγίζεις. Σκέφτομαι καμμιά φορά πόσο διαφορετική ήμουν πριν ένα χρόνο περίπου. Σκέφτομαι, επίσης, πως τίποτε επάνω μου δεν θα είναι ξανά ποτέ το ίδιο.»

- Τι προτείνετε λοιπόν στους επαγγελματίες Υγείας που εκτίθενται στο στρες συμπόνιας, και βιώνουν τις δυσάρεστες συνέπειές του;
Το δευτερογενές τραυματικό στρες έχει συσχετισθεί με υψηλά επίπεδα σωματικών ασθενειών, χαμηλή αυτοεκτίμηση, μειωμένη παραγωγικότητα, ακόμη και εγκατάλειψη επαγγέλματος.
Όλες οι μέθοδοι πρόληψης και ανάκαμψης από την κόπωση συμπόνιας εστιάζουν στην εκπαίδευση των επαγγελματιών για την καλλιέργεια υψηλότερων επιπέδων ψυχικής ανθεκτικότητας μέσω:
- συμβουλευτικής,
- αυτο -φροντίδας,
- τεχνικών «αποσυμπίεσης»
- εύρεσης υποστηρικτικού δικτύου ανθρώπων που αντιλαμβάνονται την έννοια και τους κινδύνους της κόπωσης του συμπάσχοντος,
- καθιέρωσης σαφών επαγγελματικών ορίων και αποδοχή του γεγονότος ότι τα επιτυχή αποτελέσματα είναι τα επιθυμητά αλλά δεν είναι πάντοτε εφικτά.

- Τέλος, κυρία Καρακάση, και εσείς που εργάζεστε στον τομέα ψυχικής υγείας , καθώς και όλοι οι επαγγελματίες τί προσδοκάτε;
Η εικόνα που αποκομίζω από τους συναδέλφους μου είναι η ανάγκη για αναγνώριση της προσπάθειάς τους, ο σεβασμός στα εργασιακά τους δικαιώματα και στις σωματικές τους αντοχές, η μείωση της αρνητικής κριτικής και των αρνητικών συναισθημάτων καθώς και η εστίαση σε θετικά συναισθήματα. Είναι έντονη η επιθυμία των συναδέλφων μου να λάβουν συμβουλευτική είτε σε μορφή ομαδικής είτε ατομικής υποστηρικτικής ψυχοθεραπείας, να επικοινωνήσουν και να μοιραστούν τα συναισθήματά τους χωρίς το φόβο ότι θα δεχθούν κριτική για αυτά, αντιμετωπιζόμενοι όχι σαν υπέρ -ήρωες αλλά σαν άνθρωποι μεταξύ ανθρώπων και συνάδελφοι μεταξύ συναδέλφων με σκοπό να αναγνωρισθούν – αποκλιμακωθούν -επεξεργασθούν – αναπλαισιωθούν – τακτοποιηθούν συναισθήματα για τα οποία δεν υπήρξε ο χρόνος και η ευκαιρία καθώς και η ανάπτυξη στρατηγικών και τεχνικών πρόληψης και αντιμετώπισης.