Μέσα στις δύο αυτές λέξεις «Παναγία Σουμελά» περικλείεται όλη η ιστορία και όλη η υπόσταση του Πόντου. Η εικόνα δε της Παναγίας Σουμελά αποτελεί το Σύμβολο και το έμβλημα, το ορατό, το ουσιαστικό, το χειροπιαστό της ιστορίας και της υποστάσεως αυτής. Και όπως ποτέ δεν θα παύσει υφιστάμενη η Αγία Σοφία της Κωνσταντινουπόλεως ως σύμβολο πολυσύνθετο και ο Παρθενώνας των Αθηνών, έτσι δεν θα εκλείψει απ’ το στερέωμα του Ελληνισμού  και η «Παναγία Σουμελά»
Όλοι σχεδόν οι Σουλτάνοι μετά την άλωση και της Τραπεζούντας το 1461, παραχώρησαν προνόμια και δικαιώματα στα μοναστήρια και ιδιαίτερα στην Παναγία Σουμελά. Όλα αυτά τα φιρμάνια, μέχρι  το 1896 φυλάσσονταν μέσα σε μεταλλικές θήκες και σιδερένια κιβώτια στο κειμηλιοφυλάκειο της Μονής. Με τον καιρό η δύναμη της συνήθειας των σουλτάνων και των κρατικών οργάνων να σέβονται και να παρέχουν δικαιώματα ασυδοσίας και ασυλίας στην «Meryemana (Μητέρα Μαρί), όπως συνήθιζαν να αποκαλούν την Παναγία τους έγινε πίστη πως η Σουμελά είναι η προστάτιδα και αυτών των Τούρκων αδικημένων, όπως και η σκληρή τιμωρός των αδικούντων. Από τον πανηγυρικό μάλιστα εορτασμό της, του Δεκαπενταύγουστου, δεν έλειπαν και οι εκατοντάδες προσκυνητές, Τούρκοι της περιοχής, που συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να την επισκέπτονται και να την προσκυνούν.
Στην Ιστορία της Μονής υπάρχουν λαμπρές περίοδοι πνευματικής αλλά και εθνικής προσφοράς των μοναχών, αλλά και κακές ή δύσκολες, όχι μόνο για τη Μονή αλλά και για τους ίδιους τους μοναχούς. Πολλές από αυτές τις στιγμές παραμένουν άγνωστες γιατί κώδικες και σχετικά στοιχεία χάθηκαν, κλάπηκαν και καταστράφηκαν.
Τα πανηγύρια είχαν και έχουν πολύ μεγάλη σημασία όχι μόνο για την οικονομική αλλά για την κοινωνική, πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξη της περιοχής στην οποία γίνονταν σ’ ολόκληρο τον ιστορικό Πόντο. Ήταν ευκαιρία για κοινωνική συναναστροφή, διεκπεραίωση συνοικεσίων, αλλά και χώροι αναψυχής και ανταλλαγής  ιδεών και πληροφοριών. Πάνω από 15.000 πιστοί σε μικρές και μεγάλες ομάδες, ύστερα από πολυήμερη πολλές φορές πεζοπορία, άλλοι έφιπποι, ή με τα υποζύγια τους, συνέρρεαν το τριήμερο, για να προσκυνήσουν και να τιμήσουν τη δική τους Παναγία, σε μια υποχρεωτική ετήσια συνάντηση ζωής, την ίδια μέρα, στο ίδιο μέρος την ίδια ώρα. «Στην ετήσια συνέλευση όλων των Ελλήνων του Πόντου. Όποιος μάλιστα μετρούσε εφτά ταξίδια-προσκυνήματα στην Παναγία Σουμελά, έφερε τον τίτλο του «Χατζή» όμοιο με αυτό που φέρουν σήμερα όσοι πηγαίνουν στους Αγίους Τόπους. Στο πανηγύρι έρχονταν και Έλληνες Χριστιανοί από άλλα μέρη του κόσμου, της Ρωσίας, του Καυκάσου, των Παραδουνάβιων χωρών, της Ρουμανίας, από την Κωνσταντινούπολη, αλλά και από την μητροπολιτική Ελλάδα.
Μετά την λιτάνευση της Ιερής Εικόνας και την ολοκλήρωση της ακολουθίας, άρχιζε το μεγάλο πανηγύρι. Οι προσκυνητές, κάτω από τους ήχους του «Κεμεντζέ», του ζουρνά, του αγγείου και του νταουλιού, από τους άριστους οργανοπαίκτες που συνέρρεαν από όλα τα μέρη του Πόντου, και κάτω από αμέτρητες τουφεκιές, γίνονταν ένα σώμα μια ψυχή και χόρευαν μέχρι το άλλο πρωί. Τον εορταστικό αυτόν θόρυβο των προσκυνητών, τον διέκοπταν κάπου κάπου χαρμόσυνες κωδωνοκρουσίες, που αποτελούσαν χαιρετιστήριο μήνυμα του μοναστηριού στις ομάδες των προσκυνητών.
Και ήρθαν χρόνια δύσκολα, χρόνια καταστροφής ο τόπος ερήμωσε τα Μοναστήρια λεηλατήθηκαν στα χωριά και στις πόλεις εγκαταστάθηκαν νέοι ιδιοκτήτες. Έμειναν όμως και πολλοί γηγενείς μουσουλμάνοι στο θρήσκευμα –η συνθήκη της Λοζάνης 30 Ιουλίου 1923- προέβλεπε ανταλλαγή με βάση το θρήσκευμα, η πλειοψηφία από αυτούς κάποτε χριστιανοί, μα η ανάγκη για επιβίωση τους έκανε μωαμεθανούς. Σαν έφυγαν τα «αδέλφια» πολλοί από αυτούς ανηφόριζαν για την Παναγία Σουμελά, ακολουθώντας καλέσματα προγόνων. Μετά λοιπόν την υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης ακολούθησε το δράμα του ξεριζωμού και για τους μοναχούς της Μονής Σουμελά.
Οι μοναχοί προνόησαν την τραγωδία που θα ακολουθούσε και για αυτό «έθαψαν» έγκαιρα τα πολυτιμότερα κειμήλια. Την εικόνα της Παναγίας, το σταυρό με το τίμιο ξύλο, δώρα του Αυτοκράτορα Μανουήλ Γ’, και το χειρόγραφο τετραευαγγέλιο του οσίου Χριστοφόρου.
Το Φεβρουάριο του 1923 οι μοναχοί εγκατέλειψνα τη Μονή χωρίς να τους επιτραπεί να πάρουν τίποτε μαζί τους. Μετά τον  ξεριζωμό, οι Τούρκοι έκαψαν τα μοναστήρια της Σουμελά, του Βαζελώνα και του Περιστερεώτα, για να κλέψουν τους θησαυρούς τους. Αλλά και όλες οι εκκλησίες του Πόντου συλήθηκαν, καταστράφηκαν ή έγιναν τζαμιά.
Μέχρι το 1972 το μοναστήρι, εξαιτίας της φανερής αδιαφορίας των τοπικών αρχών, αλλά και της κεντρικής εξουσίας της Τουρκίας, παρέμεινε έρμαιο στα χέρια των βανδάλων. Μετά το 1972, οπότε οι τουρκικές αρχές θεώρησαν ότι η Μονή ήταν πόλος έλξης χιλιάδων τουριστών και επομένως μια επικερδής επιχείρηση διόρισαν τον πρώτο φύλακα των αρχαιοτήτρων, τοποθέτησαν μάλιστα και μια πινακίδα ενημέρωσης που γράφει μέχρι σήμερα επεξηγηματικά γι’ αυτή «Βυζαντινό Μοναστήρι» πιστεύοντας πως έτσι μπορούν να διαγράψουν παρουσία τριών χιλιάδων χρόνων του ελληνισμού στον Πόντο.
87 χρόνια μετά η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε να επιτρέψει την τέλεση της Θείας Λειτουργίας στο Μοναστήρι της Μεγαλόχαρης, ανήμερα της Πανήγυρις, χοροστατούντος του Οικουμενικού Πατριάρχη. Έτσι η 1598η πανήγυρις, και 88 μετά τον ξεριζωμό, ο ορθόδοξος ελληνισμός και όχι μόνο, θα προσευχηθεί, θα θυμηθεί και θα κλάψει. Όποια ερμηνεία και αν θέλει να δώσει κανείς, σ’ αυτή την κίνηση του πρωθυπουργού της Τουρκίας, ένα είναι σίγουρο, πως ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στις προσκυνηματικές εκδρομές προς την Τουρκία, και εν προκειμένω στον αλησμόνητο Πόντο. Για τον οργανωμένο ποντιακό ελληνισμό ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο, θα έλεγα πως η ιστορία ξαναρχίζει να γράφεται ύστερα από την μεγάλη καταστροφή. Ο κ. Ερτογάν τόλμησε, ας τολμήσουμε και εμείς, το ανηφόρισμα προς την Παναγία Σουμελά πρέπει να το κάνουμε όλοι μαζί, ενωμένοι χέρι χέρι. Ας αφήσουμε λοιπόν στην άκρη τις μικρότητες και ότι μας χωρίζει. Μπορεί να μην ηχήσουν οι καμπάνες της Μονής, μας καλούν και μας προσμένουν όμως οι χιλιάδες ψυχές των νεκρών προγόνων μας, είτε θαμένων είτε άταφων, ας μην τους πικράνουμε θα είναι κρίμα μεγάλο.

1. Φίλων Κτενίδης (κτήτορας της νέας Μονής στο Βέρμιο), Περιοδικό Ποντιακή Εστία 1950.
Υ.Γ. Όσοι τυχεροί βρεθούν στην Παναγία Σουμεά, οργανωμένοι ή μεμονωμένοι, οφείλουν και πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί, μην επαναληφθούν τα περσινά ευτράπελα.