Οι κατηγορίες παρεμβάσεων πρόληψης θα πρέπει να αφορούν όλους τους τομείς σε: σχολείο, οικογένεια, κοινότητα, ΜΜΕ και νομοθετικές πρωτοβουλίες. Στο παρόν άρθρο, θα εστιάσουμε κυρίως στις παρεμβάσεις που προέρχονται από το οικογενειακό περιβάλλον, το οποίο παίζει σημαντικό ρόλο στην πρόληψη του καπνίσματος αρκεί οι παρεμβάσεις να γίνονται έγκαιρα με μικρές συζητήσεις για τις συνέπειες του καπνού, λαμβάνοντας υπόψιν τις αναπτυξιακές ανάγκες και την προσωπικότητα το κάθε παιδιού. Οι γονείς συχνά προβληματίζονται για το πότε θα μιλήσουν στα παιδιά τους για θέματα χρήσης εθιστικών ουσιών και ανησυχούν μήπως προκαλέσουν το ενδιαφέρον των παιδιών τους να δοκιμάσουν εθιστικές ουσίες. Είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι γονείς ότι, όταν επικοινωνούν και μοιράζονται σκέψεις και προβληματισμούς με τα παιδιά τους, αυτά αισθάνονται πιο ασφαλή συναισθηματικά και είναι πιο έτοιμα να προστρέξουν στο οικογενειακό πλαίσιο για υποστήριξη όταν αντιμετωπίσουν δυσκολίες.

Εφαρμόζοντας την πρόληψη σε κάθε ηλικία

Προσχολική ηλικία

Οι στάσεις και οι συνήθειες που χτίζονται στην προσχολική ηλικία παίζουν σημαντικό ρόλο στις μελλοντικές αποφάσεις που θα χρειαστεί να πάρει ένα παιδί όσον αφορά τη χρήση καπνού, αλκοόλ και άλλων ουσιών, γι’ αυτό είναι σημαντικό και όχι πρόωρο να μιλήσει ο γονέας στο παιδί του για αυτά τα θέματα. Ένα παιδί αυτής της ηλικίας, προσαρμόζεται σε κανόνες και όρια και αρχίζει να αντιλαμβάνεται τι είναι καλό και τι κακό, εξασκώντας ταυτόχρονα τις προσωπικές και κοινωνικές του δεξιότητες. Σε αυτήν την ηλικία, οι γονείς μπορούν να δημιουργήσουν ισχυρούς δεσμούς εμπιστοσύνης και στοργής με το παιδί, μέσω παιχνιδιών και αφιέρωσης ποιοτικού χρόνου, το οποίο θα δράσει προληπτικά στο μέλλον. Αδιαμφισβήτητα η προσχολική ηλικία είναι μια αναπτυξιακή φάση στην οποία τοποθετούνται τα θεμέλια για την εξέλιξη των σταδίων που έπονται στην ανάπτυξη του παιδιού.

Σχολική ηλικία

Α) Πρώτες τάξεις του δημοτικού. Στην ηλικία των 6-9 ετών το παιδί στρέφει το ενδιαφέρον του και σε πράγματα έξω από την οικογένεια, αλλά ταυτόχρονα επιζητά την προσοχή και την αποδοχή από αυτήν. Είναι λοιπόν, η κατάλληλη χρονική στιγμή για να εξηγήσει ο γονιός στο παιδί του τι είναι ο καπνός, το αλκοόλ και ποιες οι συνέπειες τους. Μπορούν οι γονείς να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να ακολουθούν έναν υγιεινό τρόπο ζωής, εντάσσοντας στην καθημερινότητα τους την άσκηση, την υγιεινή διατροφή και την ενασχόληση με καλλιτεχνικές δραστηριότητες και τη φύση. Ακόμη, κρίνεται σημαντικό να εστιάζουν στην κοινωνικό συναισθηματική εκπαίδευση του παιδιού, προκειμένου να μπορεί αυτό να αντιμετωπίσει μελλοντικούς παράγοντες κινδύνου που παρατηρούνται με την έναρξη του καπνίσματος, όπως η πρόωρη επιθετικότητα και η σχολική αποτυχία.

Β) Πρώιμη εφηβεία. Ξεκινά από την ηλικία των 11 ετών και συνοδεύεται από αλλαγές σε όλα τα επίπεδα ανάπτυξης ενός παιδιού.  Οι γονείς μπορούν να αξιοποιήσουν  την περιέργεια του παιδιού και τη γνωστική του ικανότητα προτρέποντάς το να συμμετέχει σε συζητήσεις για τις συνέπειες της χρήσης του καπνού, τονίζοντας επίσης πως οι εξαρτησιογόνες ουσίες, ακόμη και σε ελάχιστη χρήση, είναι εξαιρετικά επικίνδυνες διότι οδηγούν σε εθισμό. Η μετάβαση από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο αποτελεί κρίσιμη περίοδο στη διαμόρφωση των αντιλήψεων και των στάσεων σχετικά με το κάπνισμα, αφού η αρνητική στάση που έχουν υιοθετήσει τα παιδιά έως τότε μπορεί να αμβλυνθεί και να μετατραπεί σε ανοχή του καπνίσματος από την παρέα ή ακόμα και να οδηγήσει στον πειραματισμό. Επομένως, κρίνεται σημαντική η παρέμβαση των γονέων σε αυτή  την ηλικία, η οποία θα βοηθήσει το παιδί να σταθεί απέναντι στις επιρροές της παρέας και του πειραματισμού σε σχέση με το κάπνισμα.

Γ) Εφηβεία

Γυμνάσιο. Τη χρονική αυτή περίοδο της εφηβείας συμβαίνουν διάφορες βιολογικές, σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές, οι οποίες οδηγούν τον έφηβο στη διαμόρφωση μιας στάσης απέναντι στον εαυτό του και στους άλλους. Επίσης, πολλές αλλαγές συμβαίνουν και στο οικογενειακό πλαίσιο, όπου το παιδί έρχεται σε σύγκρουση με την γονεϊκή εξουσία, διεκδικεί τη ανεξαρτησία του, παρόλο που στην πραγματικότητα επιζητά την στήριξη των γονέων και την καθοδήγηση τους. Ο μεταβατικός χαρακτήρας και η ρευστότητα των συναισθημάτων που χαρακτηρίζουν την ηλικιακή αυτή φάση, καθιστούν τους εφήβους ιδιαίτερα ευάλωτους στις ανεπιθύμητες ενέργειες της χρήσης ουσιών, γεγονός που ενισχύεται ακόμη περισσότερο από τους αμυντικούς μηχανισμούς αλλά και το σύνολο της προσωπικότητας του κάθε εφήβου. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι η καπνιστική συμπεριφορά εδραιώνεται κατά τη διάρκεια της εφηβείας με τους περισσότερους ενήλικες καπνιστές να δηλώνουν ότι κάπνισαν το 1^{ο ο} τους τσιγάρο πριν από την ενηλικίωσή τους. Κρίνεται σημαντικό οι γονείς να μπορούν να μιλήσουν γι’αυτό το θέμα, ώστε το παιδί να έχει τις γνώσεις και να μπορεί αντιστέκεται στην χρήση καπνού, αλκοόλ και ουσιών, όπως και στην πίεση των συνομηλίκων. Όλο αυτό προϋποθέτει το χτίσιμο μιας γέφυρας επικοινωνίας μεταξύ γονιών και παιδιού από τα προηγούμενα χρόνια. Η πρόληψη στο επίπεδο αυτό χρειάζεται να στοχεύει περισσότερο στα οφέλη που μπορεί να έχει κάποιος αν δεν καπνίσει και όχι  τόσο στις συνέπειες αυτού. 

Λύκειο. Σε αυτό το στάδιο, τα παιδιά έχουν ήδη μπει στον πειρασμό να καπνίσουν και κάποιοι ενδέχεται να δέχονται πιέσεις από την παρέα. Αν μάλιστα ο καλύτερος φίλος του εφήβου καπνίζει, η πιθανότητα να υιοθετήσει και εκείνος αυτή τη συμπεριφορά είναι μεγαλύτερη από ότι αν καπνίζουν άλλοι φίλοι ή συνομήλικοι. Μάλιστα μια έρευνα που έγινε το 2013 από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας έδειξε πως το 10,1% των παιδιών καπνίζει. Παρόλο που έχει απαγορευτεί το κάπνισμα σε όλους τους δημόσιους κλειστούς χώρους και τη συνεχή παρουσίαση των αρνητικών συνεπειών του καπνίσματος, οι έφηβοι έλκονται από αυτό, ίσως γιατί το έχουν συνδέσει με μια ενήλικη συμπεριφορά και έχουν την επιθυμία να φαίνονται ως τέτοιοι (ενήλικες) στους συνομήλικους τους. Πολύ σημαντικό σε αυτή την ηλικία είναι να έχει χτίσει ήδη ο γονιός με τον έφηβο μια ισχυρή σχέση και να έχει κάνει κάποιες παρεμβάσεις πρόληψης από τα προηγούμενα χρόνια.

Πως συμβουλεύουμε τα παιδιά αν είμαστε γονείς- καπνιστές;

Οι γονείς-καπνιστές οφείλουν να γνωρίζουν όχι μόνο τις αρνητικές συνέπειες του καπνίσματος αλλά και την επίδραση που έχει η καπνιστική συμπεριφορά τους στα παιδιά τους. Ειδικότερα τα παιδιά των καπνιστών γονέων έχουν τριπλάσιες πιθανότητες να γίνουν μελλοντικοί καπνιστές από τα παιδιά τα οποία δεν έχουν καπνιστές γονείς. Όταν λοιπόν θέλουν οι γονείς να μιλήσουν στα παιδιά τους για την πρόληψη του καπνίσματος θα πρέπει να είναι έτοιμοι:

• Να αναγνωρίσουν ότι το κάπνισμα είναι μια νόσος και όχι μια συνήθεια.
• Να αφηγηθούν την δική τους ιστορία, εστιάζοντας στην αδυναμία τους να το κόψουν.
• Να εξηγήσουν στα παιδιά ότι δεν είναι «cool» να καπνίζει κάποιος αλλά και ούτε «μαγκιά».
• Να ορίσουν ή να διαμορφώσουν έναν εξωτερικό χώρο για καπνιστές και να απομακρύνουν από την κοινή θέα του σπιτιού οποιαδήποτε μορφή καπνικού προϊόντος.
• Να ζητήσουν την άποψη των παιδιών τους για το κάπνισμα.
• Να μην καπνίζουν μπροστά στα παιδιά και να μην επιτρέπουν σε τρίτους να το κάνουν.
• Να μην στέλνουν τα παιδιά να αγοράσουν τσιγάρα για αυτούς.
• Να χρησιμοποιήσουν αποτελεσματικούς τρόπους επικοινωνίας με τα παιδιά.

Αρχές αποτελεσματικής επικοινωνίας

Αν επιθυμούν, λοιπόν, οι γονείς να είναι αποτελεσματικοί όταν θα μιλήσουν στα παιδιά τους για το κάπνισμα, θα ήταν χρήσιμο να αποφεύγουν:

• Να δίνουν διαταγές: «Σου το ξεκαθαρίζω! Δεν θα σου επιτρέψω να καπνίσεις! Έληξε!».
• Να προειδοποιούν απειλητικά: «Αν μάθω ότι δοκίμασες τσιγάρο, αλίμονό σου!».
• Να ηθικολογούν: «Τα καλά παιδιά δεν καπνίζουν».
• Να υποδεικνύουν ή να συμβουλεύουν: «Σε συμβουλεύω να μην καπνίσεις. Το τσιγάρο περιέχει πολλές βλαπτικές ουσίες. Θα έχεις πολλά προβλήματα υγείας».
• Να επικρίνουν και να κατηγορούν τις επιλογές των παιδιών: «Με αυτούς που κάνεις παρέα, δεν βλέπω να προχωράς. Πρόσεχε μη σε παρασύρουν και καπνίσεις».
• Να καθησυχάζουν τα παιδιά υποτιμώντας τη σοβαρότητα του γεγονότος: «Δεν είναι τραγικό αν καπνίσεις και μια φορά από περιέργεια, δεν παθαίνεις κάτι».
• Να ανακρίνουν το παιδί: «Γιατί ρωτάς για το τσιγάρο; Καπνίζουν οι φίλοι σου; Μήπως έχεις καπνίσει κι εσύ;».
• Να επιτρέπουν και να ενισχύουν την αρνητική συμπεριφορά: «Εάν θέλεις να καπνίσεις, δεν έχω πρόβλημα. Άλλωστε κι εγώ στην ηλικία σου δοκίμασα να καπνίσω».
• Να αδιαφορούν ή να αλλάζουν θέμα συζήτησης από αμηχανία: «Δεν νομίζω ότι είναι ώρα να μιλήσουμε για το τσιγάρο. Έχω πολλή δουλειά να ετοιμάσω για το γραφείο».

Τα παιδιά και οι έφηβοι στη χώρα μας πλήττονται τόσο από τον καπνό των άλλων όσο και από την παρουσία προτύπων από ενήλικες με καπνιστική συμπεριφορά. Παράλληλα λοιπόν με τα νομοθετικά μέτρα για τον έλεγχο του καπνίσματος (αυξημένη φορολογία των προϊόντων καπνού, απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους, απαγόρευση διαφημίσεων και προβολής προϊόντων καπνού), επιτακτική ανάγκη αποτελεί η ενίσχυση των παρεμβάσεων πρόληψης σε παιδιά και εφήβους, τόσο από την οικογένεια, όσο και από το σχολικό περιβάλλον του παιδιού και την κοινωνία γενικότερα. Η Αγωγή Υγείας είναι ένα μέτρο που για να έχει αποτελέσματα πρέπει να εφαρμόζεται από τα πρώτα χρόνια της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Πηγές: https://www.moh.gov.gr                               Επιμέλεια κειμένου:

            & smokefreegreece.gr                                    Διεπιστημονική ομάδα 1^ης Τ.ΟΜ.Υ. Κιλκίς