Οι εισηγήσεις, ως εισηγήσεις πανεπιστημιακών, ήταν, οφείλω να πω, πολύ καλές, όπως άλλωστε αναμενόταν και το μαρτυρούσε το γνωστό σε μένα πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο των ομιλητών! Εγώ, που μπορεί να ξέρω πολλά, αλλά και άλλοι λιγότερα ή περισσότερα, ερχόμενος στο συνεδριακό, περίμενα να ακούσω από τα χείλη ενός πανεπιστημιακού, μέσα από την απεραντοσύνη των στρατιωτικο – πολιτικών δρωμένων του Μεγάλου Πολέμου, γεγονότα του πολέμου που εξελίχθηκαν σε τοπικό επίπεδο, δεδομένου ότι όλος ο νομός Κιλκίς και ιδιαίτερα οι κορυφογραμμές από το Σκρά μέχρι το Γκραν Γκουρονέ, την Δοϊράνη, το λεκανοπέδιο των Μουριών και τα Κρούσια και τα μετόπισθεν από την Γουμένισσα, Αξιούπολη, Πολύκαστρο μέχρι το Κιλκίς, ήταν το θέατρο επιχειρήσεων.
Θεωρώ αξιοσημείωτη την παρατήρηση εισηγητού, ότι οι αναφορές στην συμμετοχή της Ελλάδας στον Μεγάλο Πόλεμο καθ’ όλη την εκατονταετία, άλλοτε υποβαθμιζόταν και άλλοτε επαναφέρονταν κυρίως χάριν κομματικών σκοπιμοτήτων, όμως ήθελα να ακούσω γιατί πήραν μέρος μόνον τρεις Μεραρχίες και αυτές ανέτοιμες, λόγω της πρόσφατης προσάρτησης μετά τους Βαλκανικούς, της Κρήτης, του Αρχιπελάγους ( Μυτιλήνης) και Σερρών (Μακεδονίας). Η λεγόμενη ‘Παλιά Ελλάδα’ επιβεβαιώνοντας τον διχασμό, αρνήθηκε να στρατολογηθεί, υπό τον εκλεκτό των συμμάχων κυβερνήτη Βενιζέλο. (Είναι η γνωστή ιστορία των επιστράτων, που φοβούμαι ότι είναι ελάχιστα γνωστή). Θα εξηγιόταν γιατί οι Μυτιληνιοί τιμούν κάθε χρόνο τις επετειακές εκδηλώσεις στο Σκρα, διότι Μυτιληνιοί ήταν οι περισσότεροι στη μεραρχία Αρχιπελάγους και αυτών είναι τα ονόματα των περισσότερων σκοτωμένων που αναγράφονται στις αναθηματικές στήλες. Ήθελα με την ευκαιρία να αναφέρω, για να γίνει γνωστό ότι στον ελληνικό στρατό κατατάχθηκαν και συμμετείχαν εθελοντικά πολλοί πρόσφυγες που συνέρρευσαν στην Μακεδονία μετά τους Βαλκανικούς και να ακούσει και διοργανωτής και αμφιτρύωνας της ημερίδας αντιπεριφερειάρχης Ανδρέας Βεργίδης, Άη Γιαννίτης αυτός,ότι Άη Γιαννίτες πρόσφυγες της Πλαγιάς και του Βαπτιστή, (από τον Άη – Γιάννη – Βιζύης, Σαράντα Εκκλησιών της Ανατολικής Θράκης), της πρώτης προσφυγιάς του ‘μαύρου Πάσχα’ του 1914, που κατέκλυσαν την περιοχή του Κιλκίς, στρατεύθηκαν και πολέμησαν εθελοντικά και μεταξύ αυτών δύο οι Καμενίδης και Πατρέλης έπεσαν ηρωικά μαχόμενοι στο Σκρά και των οποίων τα ονόματα απουσιάζουν από τις μαρμάρινες πλάκες, αν και οι Βαπτιστιώτες τιμούν με την παρουσία τους κάθε χρόνο το μνημόσυνο στο Σκρά. Είναι ευκαιρία να γραφτούν τώρα, που είμαστε και εξουσία!...
Δε λέγω, οι εισηγήσεις ήταν θαυμάσιες και ενδιαφέρουσες, αλλά για μένα θα ταίριαζαν να γίνουν περισσότερο στη Αθήνα και κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Διότι η μια αφορούσε την γενική πολιτικοστρατιωτική κατάσταση, που εκτυλισσόταν στην Αθήνα, η δεύτερη ήταν επίσης καλή και πρωτόγνωρη αλλά αφορούσε την περιχαράκωση της Θεσσαλονίκης των ‘κηπουρών’, μέχρι το Νταούτ – Μπαλί (Ωραιόκαστρο ) και Νάρρες (Νέα φιλαδέλφεια), (έτσι εξηγείται και η μοναδική ερώτηση κατά τον διάλογο να γίνεται από τον ακροατή Θόδωρο, προερχόμενο από τον δήμο Ωραιοκάστρου), η δε τρίτη επίσης πολύ ενδιαφέρουσα αναφέρθηκε όμως περισσότερο στο Ντόπρο – πόλε του Καϊμακτσαλάν από την πλευρά των Σκοπίων, παρά στο Σκρα και στη Δοϊράνη. Ενδιαφέρουσα βρήκα και την πρότασή του τελευταίου για τον ‘κοιμητηριακό τουρισμό’, ενώ δεν πολυκατάλαβα (και να με συγχωρήσει) την συνηγορία υπέρ των σημερινών Άγγλων για την αναγραφή στην αναθηματική πλάκα του Αγγλικού μνημείου στην Δοϊράνη, ότι αυτό κτίσθηκε με την βοήθεια και των Μακεδόνων εργατών της περιοχής.
Τα λέγω αυτά ή τα είπα αυτά, κύριε διευθυντή, διότι δεν γίνεται να μιλάς για το Μακεδονικό Μέτωπο στο Κιλκίς και όχι αλλού, με τέσσερις ομιλητές και να μην αναφερθείς όσο έπρεπε, αλλά και λίγο παραπάνω, στο Σκρα, το Ραβινέ, το Γκραν Γκουρονέ, την Δοϊράνη, ή το λεκανοπέδιο των Μουριών. Ούτε να λείπουν οι πρέπουσες αναφορές στις ‘ατυχείς’ συγκρούσεις στην Δοϊράνη, όπου αποδεκατίσθηκαν οι ελληνικές δυνάμεις, (κυρίως η μεραρχία Σερρών, το μαρτυρούν τα εκεί ελληνικά κοιμητήρια), που αγωνίσθηκαν γενναία και αποδεκατίσθηκαν, χωρίς να αναφερθούν οι λόγοι, του αποδεκατισμού τους, ή το άδοξο αποτέλεσμα ανατολικά της λίμνης Δοϊράνης, όπου προσφέρθηκε θυσία, πραγματικό ‘ολοκαύτωμα’ η μεραρχία των Κρητών, όπως μαρτυρεί το μνημείο της Παγκρήτιας στον σταθμό Μουριών.
Και μια και μιλάμε για την λήξη του Α’ Π.Π., αυτή η μάχη ήταν και η τελευταία επί ελληνικού εδάφους. Διότι την επομένη ζήτησαν ανακωχή και παραδόθηκαν οι Βούλγαροι. Στο Κιλκίς μιλούσαμε και εγώ θα περίμενα, να αναφερθεί, ότι το στρατηγείο υπό τον Άγγλο στρατηγό Ουίλσων ήταν εγκατεστημένο στο Μεταλλικό, που αν και είχε οπτική επαφή με το μέτωπο, μάλλον δεν συντόνιζε σωστά την συνεργασία αεροπορίας (από τα αεροδρόμια Σταυροχωρίου και Γοργόπης), αγγλικού πυροβολικού και των ημετέρων πεζοπόρων τμημάτων. Εξ ου, παρά τα θρυλούμενα, δεν υπήρξε νικητής τουλάχιστον στον τομέα τον ‘δικό’ μας που αναφερόμαστε, σε αντίθεση με τα εκατοντάδες θύματα, όπως μαρτυρούν τα κοιμητήρια και τα μνημεία που στήθηκαν. Για να μάθουν οι ακροατές σε ποιους ήρωες διοικητές συνταγμάτων και ταγμάτων αφιερώθηκαν από τον Δήμο Κιλκίς τα ονόματα των οδών Παπαλουκά και Μανωλάκη. Αλλά και για συνδεθούμε με τα σημερινά τεκταινόμενα περί τη Μακεδονίας οι τότε αντιπολιτευόμενοι του καθεστώτος της Βουλγαρίας που οδήγησαν την χώρα τους στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανοαυστριακών), πρότειναν υποκριτικά στην Αγγλία ότι θυσιάζου τον Φερδινάδο αρκεί να εξασφαλίσουν την αυτονομία της Μακεδονίας. Ο Βενιζέλος όμως που αντελήφθη τις ύποπτες κινήσεις τους απέτρεψε μαζί με τους Σέρβους και τους Ρουμάνους τα σχέδιά τους (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος, εκδόσεις ΦΑΡΟΣ α.ε, 1983, τόμος 10ος, σελ. 283)
Διότι θα ήθελα να αναφερθούν και για τα ορύγματα (ο πρώτος παγκόσμιος ήταν ο πόλεμος των χαρακωμάτων) και τα συρματοπλέγματα, που υπολείμματά τους διατηρούνται ακόμη στις κορυφογραμμές των υψωμάτων του Αναβρυτού και των Κρουσσίων, (χρησιμοποιήθηκαν και στον εμφύλιο), ενώ στην περιοχή του Πολυκάστρου αναδείχθηκαν και αξιοποιήθηκαν από την εκσκαφή των ορυγμάτων, τυχαία, πλήθος άγνωστων αρχαιολογικών θησαυρών, που έκρυβε η γη του Κιλκίς. Αλλά για αυτά η αρχαιολόγος είπε, αν κατάλαβα καλά, η εργασία της θα ολοκληρωθεί σε ένα χρόνο! Ακόμη μαρτυρούν τον πόλεμο τα υπολείμματα του πλήθους των ‘συμμαχικών’ λιθόστρωτων δρόμων, που προδίδουν το πέρασμα των Αγγλογαλλικών στρατευμάτων, ή τα ίχνη των περίφημων γραμμών Ντεκοβίλ, που στρώθηκαν για στρατιωτικές ανάγκες, που οι σημερινοί κάτοικοι της ορεινής Κούπας θυμούνται ακόμη, ότι συντόμευαν την διαδρομή μέσω Πηγής με την Αξιούπολη, παρακάμπτοντας το Σκρα, ή, (κατά την προφορική παράδοση), ότι κάποια άλλη φορά το 1916, στην άλλη γραμμή του Ντεκοβίλ από Κιλκίς προς Φύσκα, η χρηματαποστολή έπεσε θύμα ληστείας σε αθέατη στροφή έξω από την Τέρπυλλο, στη διαδρομή προς την προκεχωρημένη γραμμή στην Βάθη! Για δεκαετίες χωρικοί των πέριξ οικισμών αναζητούσαν νύκτωρ και αναζητούν, φοβάμαι μέχρι σήμερα, τον θαμμένο (κατά τις ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες) θησαυρό στην θέση Αγίασμα της Τερπύλλου.
Θα ήθελα επίσης να αναφερθούν, πέραν των πολεμικών επιχειρήσεων, που δεν αναφέρθηκαν, στην υποχρεωτική εκκένωση και βίαιη εκδίωξη των κατοίκων των ορεινών χωριών της Κρούσας, του Παπράτ (αργότερα Ποντοκερασιά), προ της συγκομιδής της παραγωγής τους, για να εγκατασταθούν εκεί προς παραθερισμό, οι μαστιζόμενοι από την θανατηφόρο μαλάρια (ελονοσία) των κουνουπιών του κάμπου του Στρυμόνα στρατοί των Εγγλέζων. (Στην αγγλική ιατρική βιβλιογραφία η διεθνώς αναφερόμενη ως μαλάρια - ελονοσία, αναγράφεται ως στρούμα εκ του Στρυμόνα). Για τις γενόμενες ισοπεδωτικές καταστροφές οι Ανατολικο – Θρακιώτες του Τσιδεμλί (Μεταμόρφωση) και της τότε Γραμμάτινας ( Ευκαρπία), που αργότερα εγκαταστάθηκαν στην Πλαγιά και Βαπτιστή, αποζημιώθηκαν ονομαστικά κατόπιν έντονων διαμαρτυριών, από την ελληνική κυβέρνηση το 1919.
Αλλά και για την ζωή κατά τη διάρκεια του πολέμου, στο Κιλκίς, την Αξιούπολη και ιδιαιτέρως τη Γουμένισσα, με την εμβληματική Γαλλική κρήνη της πλατείας, που εξελίχθηκε σε σύμβολο της πόλης, τους βομβαρδισμούς, την συμπεριφορά των συμμάχων αξιωματούχων Γάλλων, Άγγλων, Ιταλών, την παρουσία και τον ρόλο των καθολικών καλογραιών, υπήρχε νομίζω ολίγος χρόνος για αναφορά.
Αληθώς σας λέγω, κύριε διευθυντή, περισσότερα τοπικού, πάντοτε, ενδιαφέροντος διαβάζουμε και μαθαίνουμε για την περίοδο αυτή από έναν Χρήστο Ίντο της Γουμένισσας, (κυρίως), τον Σιάνα του Πολυκάστρου, τον Βαφειάδη και τον Φάσσο του Κιλκίς, χωρίς να είναι μάλιστα απαραιτήτως πανεπιστημιακοί! Αλλά είναι όλοι τους γηγενείς και απόγονοι μαχητών της εποχής.
Αυτά ήθελα να πω και άλλα ίδιου περιεχομένου να ακούσω, αλλ’ όμως δεν έκανα τις επιλογές των θεμάτων εγώ. Σε καμία περίπτωση δεν είχα την πρόθεση να μειώσω τους ομιλητές τους οποίους εκτιμώ και υπολήπτομαι, ως εξ αρχής τόνισα, για το πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό τους έργο, ούτε να υποτιμήσω τις αξιόλογες εργασίες και σημαντικές εισηγήσεις τους, για έναν γενικό πόλεμο, που αν και εντός χρόνου της 100ετίας, τις ήθελα περισσότερο και εντός τόπου του Κιλκίς.
Δικός σας
Αναστάσιος Αμανατίδης