Σήμερα, με την ερειπωμένη αίγλη του, παραμένει σύμβολο μνήμης τυλιγμένο με ιστορίες και θρύλους. Και αν σηκώσουμε το βλέμμα προς το κάστρο, και αν αφήσουμε ελεύθερη τη φαντασία, μπορεί, ίσως, κάποιον μύθο να ακούσουμε…”
Το Βυζαντινό φρούριο του Γυναικόκαστρου στο Κιλκίς, το «φρούριον καρτετώτατον» της συμβασιλεύουσας Θεσσαλονίκης, μνημείο ιστορικής κληρονομιάς, μέρος του οποίου διασώζεται μέχρι τις μέρες μας, στέκει εκεί ψηλά θυμίζοντας την αλλοτινή του σημασία και την πλούσια ιστορία του. Στο πλαίσιο της ανάδειξης του χώρου δημιουργήθηκε ένα μικρού μήκους ντοκιμαντέρ, με στόχο να ζωντανέψουν αφηγήσεις και μνήμες από το παρελθόν του, που συνδέονται με την ιστορία της περιοχής αλλά και της πόλης της Θεσσαλονίκης.
Η ταινία μικρού μήκους (9'28"), παραγωγής της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς και της Macine Productions για το Γυναικόκαστρο συμμετέχει στον Διεθνή Διαγωνισμό Museums in Short. Πρόκειται για έναν ανοιχτό διεθνή διαγωνισμό σύντομων βίντεο/ταινιών μικρού μήκους για την προβολή του μουσειακού αποθέματος . Από το 2012, το βραβείο Museums in Short απευθύνεται σε ιδρύματα, συγγραφείς ή παραγωγούς που χρησιμοποιούν οπτικοακουστική γλώσσα για να ενισχύσουν την επικοινωνία των μουσείων και να προσελκύσουν το κοινό. Τα έργα μπορεί να περιλαμβάνουν ντοκιμαντέρ, κινούμενα σχέδια, τρέιλερ και visual installations. Υποστηρίζεται και συνεργάζεται με ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς (π.χ.European Museum Academy, ICOM κ.ά. ).
Η ψηφοφορία κοινού έχει αρχίσει από 2 Οκτωβρίου και θα διαρκέσει έως τις 12 Οκτωβρίου. Δείτε την ταινία, γνωρίστε την πολυκύμαντη ιστορία του φρουρίου το οποίο μπορεί να αναχθεί σε σημαντικό πόλο αρχαιολογικού/ιστορικού και τουριστικού ενδιαφέροντος για την Π.Ε. Κιλκίς και την Κεντρική Μακεδονία, ψηφίστε κάνοντας κλικ στον παρακάτω σύνδεσμο και πατήστε Vote. Κατόπιν εισάγετε το μέιλ σας, ψηφίζετε και επιβεβαιώνετε την ψήφο σας στο μήνυμα που θα έρθει στο μέιλ σας για να καταγραφεί η ψήφος σας
Γνωρίστε την πολυκύμαντη ιστορία του φρουρίου, το οποίο μπορεί να αναχθεί σε σημαντικό πόλο αρχαιολογικού/ιστορικού και τουριστικού ενδιαφέροντος για την Π.Ε. Κιλκίς και την Κεντρική Μακεδονία.
Καλή επιτυχία Κιλκίς!
https://www.museumsinshort.eu/partecipanti/dettaglio_video-2024.asp?id=505&idanno=12 www.museumsinshort.eu
Η ταινία
Συντελεστές ταινίας:
Συντονισμός και Επίβλεψη
Δρ Γεωργία Στρατούλη
Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς
Επιστημονική Επιμέλεια
Δρ Παρχαρίδου Μαγδαληνή
Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Τμήματος Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κιλκίς
Σκηνοθεσία - Καλλιτεχνική Διεύθυνση
Γιώτης Βράντζας
Σενάριο - Διεύθυνση Παραγωγής
Κατερίνα Μπόλματη
Κινηματογράφηση - Εναέριες λήψεις
Γιώτης Βράντζας
Μουσική
Κώστας Σιούτας
Ηχογράφηση Αφήγησης - Μίξη ήχου - Sound Design
Τάσος Καραδέδος
stereotype.gr
Animation - Post Production
Macine Motion Pictures
Αφήγηση
Κωνσταντίνος Χατζησάββας
Αγγλική μετάφραση
Γιώργος Κιοκπάσογλου
Παραγωγή: Υπουργείο Πολιτισμού - Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς
Εκτέλεση παραγωγής: macine.gr.
Το κάστρο
Το Παλαιό Γυναικόκαστρο ήταν ένα από τα ισχυρότερα φρούρια της Μακεδονίας την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και βρίσκεται 15 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Κιλκίς.
Ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ’ τον Παλαιολόγο, ο οποίος το επισκέφθηκε το 1350, ενώ στη συνέχεια πέρασε στην κατοχή του αυτοκράτορα των Σέρβων, Στέφανου Δουσάν. Σύμφωνα με την παράδοση, το κάστρο παραδόθηκε στον Οθωμανό Εβρενό, ύστερα από πολιορκία πολλών μηνών.
Ονομάστηκε Γυναικόκαστρο (ΑβρέτΧισάρ) επειδή ήταν τόσο ισχυρό, ώστε μπορούσε να το υπερασπιστεί ακόμα και μια γυναίκα.
Είχε έκταση 25 στρεμμάτων και περικλείονταν από λίθινα τείχη μήκους 1.600 μ. Στη περιοχή ανακαλύφθηκε νεκροταφείο με δεκάδες τεφροδόχα αγγεία, χάλκινα κτερίσματα (βραχιόλια, δακτυλίδια, περιλαίμια) κι επίχρυσα αντικείμενα όπως ένα μοναδικό μικρό δακτυλίδι. Βρέθηκαν επίσης όπλα, και μεταξύ αυτών χάλκινοι διπλοί πέλεκυς που θυμίζουν αντίστοιχους απ’ τη μινωική Κρήτη.
Η σπουδαιότητα του βυζαντινού φρουρίου του Γυναικοκάστρου, το οποίο αποτελεί ένα από τα ελάχιστα της περιοχής του Κιλκίς που μνημονεύονται ονομαστικά στις γραπτές υστεροβυζαντινές πηγές, οδήγησε την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων να διενεργήσει διερευνητικές ανασκαφικές εργασίες στην περιοχή του κατά την περίοδο 1984-1993. Τα έτη 2007 και 2008, με ενέργειες της ίδιας Εφορείας και χρηματοδότηση από το Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, στερεώθηκε ο περίβολος, ιδίως στην ανατολική, τη βόρεια και τη δυτική πλευρά του, διαμορφώθηκε το εσωτερικό του φρουρίου και βελτιώθηκε η οδός σύνδεσής του φρουρίου με το σύγχρονο οδικό δίκτυο και τον οικισμό του Γυναικοκάστρου, με στόχο την βελτίωση της επισκεψιμότητάς του..
Το Όνομα του Κάστρου
Η ονομασία του, «Γυναικόκαστρο», υποδήλωνε πως ήταν τόσο ισχυρό, ώστε ήταν αρκετή μια γυναικεία φρουρά για την υπεράσπισή του. Ή, ίσως, το όνομα να έχει να κάνει με τον θρύλο που αφορά την πτώση του και τον «μύθο της Μαρουλίας».
Ιστορία
Το κάστρο χτίστηκε από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (1328-1341), με πιθανότερη χρονολογία το 1334, μετά τον επανακαθορισμό των βυζαντινο-σερβικών συνόρων νοτιότερα.
Η ίδρυσή του αφενός εξυπηρετούσε την ανάσχεση τού από Βορράν κινδύνου -κυρίως των Σέρβων- και την προστασία της Θεσσαλονίκης. Αφετέρου χρησίμευε ως τόπος συγκέντρωσης και προστασίας της σοδειάς της μακεδονικής πεδιάδας.
Η ιστορία του φρουρίου υπήρξε σύντομη. Βασικά, έπαιξε κάποιο ρόλο στον Β’ Βυζαντινό εμφύλιο του 14ου αιώνα που ξέσπασε μετά τον ξαφνικό θάνατο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ’, μεταξύ του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού.
Στο μεταξύ, το καλοκαίρι του 1342 εκδηλώθηκε το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη, όταν ο λαός με επικεφαλής τους Ζηλωτές επαναστάτησε εναντίον των αριστοκρατών και ανέλαβε την εξουσία στην πόλη. Ο κυβερνήτης της πόλης, ο προσκείμενος στον Καντακουζηνό έπαρχος Θεόδωρος Συναδηνός αναγκάστηκε να φύγει από τη Θεσσαλονίκη συνοδευόμενος από 1000 μέλη αριστοκρατικών οικογενειών. Οι φυγάδες βρήκαν καταφύγιο στο Γυναικόκαστρο. Στο κάστρο την ίδια χρονιά κατέφθασε ο ίδιος ο Καντακουζηνός με τους δύο γιους του, Μανουήλ και Ματθαίο και το στράτευμά του, που ήταν κυρίως Καταλανοί μισθοφόροι υπό τον Χουάν Περάλτα.
Τέλη του καλοκαιριού κλείστηκε συμφωνία μεταξύ των Σέρβων του Στέφανου Δουσάν και του Καντακουζηνού, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη παρά τη σερβική συνδρομή. Εγκατέλειψε τότε το Γυναικόκαστρο προκειμένου να αποφύγει την ήττα και την αιχμαλωσία, καθώς ο πολιτικός αντίπαλός του, μέγας δούκας Αλέξιος Απόκαυκος εκστράτευσε εναντίον του και το 1343 κατέλαβε το Γυναικόκαστρο.
Το επόμενο διάστημα, και σίγουρα πριν το 1350, το Γυναικόκαστρο περιέρχεται στους Σέρβους, καθώς τα στρατεύματα του Στέφανου Δουσάν προελαύνουν προς νότο. Διοικητής του κάστρου ορίζεται κάποιος με το όνομα Βέλκος, επικεφαλής ισχυρής φρουράς (1350).
Μετά την ήττα των Σέρβων από τους Τούρκους στον Έβρο ποταμό (Μάχη της Μαρίτσας, 1371), ο δεσπότης Θεσσαλονίκης και μετέπειτα αυτοκράτωρ, Μανουήλ Παλαιολόγος ανακαταλαμβάνει το φρούριο για λογαριασμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Το κάστρο έπεσε στα χέρια των Τούρκων το φθινόπωρο του 1383, μετά από πολιορκία από τον Εβρενός Γαζή και παρά την ισχυρή αντίσταση των υπερασπιστών του. Τον 15ο αιώνα το Γυναικόκαστρο, ή Αβρέτ Χισάρ πλέον, ανήκει σε εξισλαμισμένο Ρωμιό προνοιάριο/σπαχή, ενώ το 17ο αιώνα το φρούριο έχει ήδη εγκαταλειφθεί.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Το κάστρο καταλαμβάνει την κορυφή ενός φυσικά οχυρού λόφου, ύψους 106μ., ο οποίος με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, είχε κατοικηθεί ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια.
Ο εξωτερικός περίβολος του κάστρου έχει συνολικό μήκος 614μ. και περικλείει έκταση με εμβαδόν περίπου 25 στρέμματα.
Ενισχύεται κατά διαστήματα με ορθογώνιους και ημικυκλικούς πύργους, ενώ μεγάλο τμήμα του στη βόρεια και δυτική πλευρά είναι σήμερα κατεστραμμένο.
Στη βορειοανατολική πλευρά του κάστρου βρίσκεται η ακρόπολη, με συνολική έκταση 2 στρεμμάτων, η οποία προστατεύεται από ξεχωριστή τετράπλευρη οχύρωση. Στη κορυφή της δεσπόζει διώροφος τετράγωνος πύργος διαστάσεων 13✖9μ. που είναι το καλύτερο σωζόμενο και το πιο διακριτό σημείο όλου του κάστρου.
Η είσοδος στο κάστρο γινόταν από δύο πύλες, την κύρια πύλη στην νοτιοανατολική πλευρά και τη δευτερεύουσα πύλη στη ΒΑ γωνία του περιβόλου. Η κύρια πύλη που προστατευόταν από δύο προμαχώνες εκατέρωθεν έχει καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς.
Κατά τις ανασκαφικές εργασίες που έγιναν το διάστημα 1984-1993 αποσαφηνίστηκε η περίμετρος του περιβόλου, αποκαλύφθηκε η κυρία πύλη και εντοπίστηκαν κτίρια στο εσωτερικό. Παράλληλα έγιναν αναστηλωτικές εργασίες στον κεντρικό πύργο της ακρόπολης.
Την περίοδο 2007-2008, με χρηματοδότηση του Γ’ ΚΠΣ διενεργήθηκαν εκτεταμένες εργασίες σωστικού χαρακτήρα που συν τοις άλλοις είχαν σκοπό και τη βελτίωση της επισκεψιμότητας του κάστρου.
Σώζονται τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και του τείχους της Ακροπόλεως με ημικυκλικούς και ορθογώνιους πύργους και προμαχώνες σε κακή κατάσταση.
Αντιθέτως σχετικά καλά διατηρείται ο διώροφος κεντρικός πύργος της Ακροπόλεως, με δίδυμες κινστέρνες στο υπόγειό του.
Σώζονται οι θέσεις των δύο πυλών, μιας κεντρικής στα ΝΑ και μιας μικρότερης επικουρικής στην Ακρόπολη.
Τέλος, σώζονται τμήματα άλλων κτισμάτων, όπως τα θεμέλια ορθογώνιου κτίσματος και πηγάδι.
Στην καταστροφή των οχυρώσεων, εκτός από τη μακροχρόνια εγκατάλειψη, συνέβαλλε η εκτεταμένη λιθολόγηση από τους κατοίκους του Παλαιού Γυναικόκαστρου. Κατά την εγκατάστασή τους στην περιοχή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1923) οι πρόσφυγες χρησιμοποίησαν το κάστρο ως κύρια πηγή οικοδομικού υλικού για την ανέγερση του νέου οικισμού.
Θρύλοι και Παραδόσεις
Σχετικά με την άλωση του Γυναικόκαστρου, διασώθηκε ένας μύθος – ο μύθος της Μαρουλίας. Την προφορική παράδοση διέσωσε ο Οθωμανός συγγραφέας Hadji Kalfa (αρχές 17ου αιώνα).
Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση, διοικητής του φρουρίου όταν κατέφθασαν τα τουρκικά στρατεύματα του Εβρενός Γαζή, ήταν μια γυναίκα με το όνομα Μαρουλία.
Η γυναίκα αυτή, χήρα του προηγούμενου διοικητή, οργάνωσε την άμυνα, καθοδήγησε τους στρατιώτες και πολέμησε και η ίδια ηρωικά υπερασπιζόμενη το κάστρο. Η αντίσταση της Μαρουλίας κράτησε αρκετούς μήνες πριν το κάστρο παραδοθεί.
Είναι σχεδόν βέβαιο πως στο όνομα της «Μαρουλίας», διατηρείται η ανάμνηση της ηρωικής αντίστασης ενός ιστορικού προσώπου, της Μαρούλας της Λήμνου, η οποία υπερασπίστηκε το νησί της κατά την τουρκική εισβολή (1477-8). Αυτή η ιστορία ηρωισμού κέντρισε τη δημιουργική φαντασία σε διάφορους τόπους του ελληνικού χώρου με ερείπια κάστρων, ώστε να πλαστούν ανάλογοι μύθοι, παρόμοιοι με την αρχετυπική αφήγηση του κάστρου της Ωριάς.
Πιθανότατα, το όνομα του φρουρίου (Γυναικόκαστρο) βοήθησε την φαντασία των ντόπιων στην ταύτιση του κάστρου με αυτήν την παράδοση της μαχόμενης γυναίκας.
