Χιλιάδες κάτοικοι αλλά και λόγιοι μετανάστευσαν στην Ιταλία, οι περισσότεροι από τους Έλληνες λόγιους της εποχής εκείνης, και πριν την Αλωση και έπειτα από αυτή, ζήτησαν άσυλο στη δυτική Ευρώπη και κυρίως στην Ιταλία. Οι άνθρωποι αυτοί συνέβαλαν όχι μόνο στην αναζωπύρωση της μελέτης των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση, αλλά και υπέθαλψαν τη συμπάθεια των πιο μορφωμένων τάξεων προς το ελληνικό έθνος. Ο πιο επιφανής από όλους αυτούς τους πρόσφυγες ήταν ο Τραπεζούντιος Βησσαρίωνας, ο οποίος παρ’ όλο που αργότερα εκλατινίστηκε εντελώς, δεν έπαψε να αγωνίζεται για τη δημιουργία μιας γενικής συμμαχίας της Ευρώπης υπέρ των Χριστιανών της Ανατολής.
Από την Κωνσταντινούπολη και την Τραπεζούντα δεν μετανάστευσαν πολλοί, γιατί οι πρώτοι σχεδόν όλοι θανατώθηκαν, οι δεύτεροι (οι λόγιοι) οι περισσότεροι τούρκεψαν. Αλλά από την Πελοπόννησο και από άλλα μέρη έγινε μαζική έξοδος, με προορισμό την Ιστρία και στη Ρωσία όπου κυρίως εγκαταστάθηκαν στην Ταυρική χερσόνησο, όπου οι απόγονοί τους θυμούνται σήμερα την καταγωγή τους. Παράλληλα άρχισαν σιγά σιγά να μεταβαίνουν για εμπορικούς σκοπούς στη Βενετία, στην Τεργέστη, στη Βιέννη, στην Πέστη και άλλες Ουγγρικές πόλεις, στη Μόσχα, στο Λιβόρνο, στη Μασσαλία και αργότερα στο Λονδίνο, στην Οδησσό κ.λπ.
Στην πιο παλαιά και ασύγκριτα πιο εμφανή ενετική κοινότητα οφείλουμε αναμφισβήτητα την αναγέννηση της δημόσιας εκπαίδευσης σε όλες τις ελληνικές περιοχές. Πρέπει να σημειώσουμε ότι από τις μεταναστεύσεις αυτές του 17ου, 18ου και αρχών του 19ου αιώνα, προέκυψαν οι παραπάνω ανθηρές ελληνικές παροικίες, οι μεταναστεύσεις αυτές οφείλονταν κατά καιρούς στις ιδιαίτερα ευνοϊκές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί μεταξύ οθωμανικής αυτοκρατορίας και ευρωπαϊκών κρατών. Στην περίοδο (18ος αι.) οι εμπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων επεκτείνονται σε όλη την κεντρική Ευρώπη. Την ίδια περίοδο, η ίδρυση των Ελληνικών Ηγεμονιών Βλαχίας-Βουκουρέστι και Ιάσιο-Μολδαβίας- από το 1711, λειτούργησε ως ισχυρότατο κίνητρο προσέλκυσης ελληνικών πληθυσμών και μετακίνησης προς τις ρουμανικές χώρες.
Μετά και την απελευθέρωση της Σερβίας από τον τουρκικό ζυγό (μέσα 19ου αι.), ήταν φυσικό και επόμενο να στραφούν ελληνικοί τουρκοκρατούμενοι πληθυσμοί, ιδιαίτερα από τη Μακεδονία προς τις νέες ελεύθερες σερβικές περιοχές (Βελιγράδι κ.α.).
Μετά την απελευθέρωση -1830-1890- η εξωτερική μετανάστευση του μικρού ελληνικού κράτους, το οποίο προέκυψε από τον Αγώνα του 1821, έχει, κυρίως εμπορικό χαρακτήρα και στρέφεται προς χώρες, όπου θα μπορούσαν να καλυφθούν ευκολότερα οι εμπορικοί-οικονομικοί όροι της υπό μετακίνησης εμπορικής επιχείρησης.
Κεντρική Ευρώπη, Βαλκάνια, Βόρεια και δυτικά παράλια του Εύξεινου Πόντου (Ρωσία-Ρουμανία), ανατολικά και νότια λιμάνια της Μεσογείου (Σμύρνη, Αλεξάνδρεια κ.α.).
Γύρω στα 1890 η μετανάστευση περνάει σε εντελώς διαφορετική φάση. Γίνεται πλέον, ένα συνεχές ρεύμα αυξητικού χαρακτήρα, με αποκλειστική, σχεδόν, κατεύθυνση προς τις ΗΠΑ. Οι μετανάστες δεν προέρχονταν μόνο από το ελεύθερο Ελληνικό κράτος, αλλά και από γειτονικές αλήτρωτες περιοχές (Ήπειρο-Μακεδονία) που ενσωματώθηκαν στον εθνικό κορμό με τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13).
Υπολογίζεται ότι σ’ αυτή την περίοδο ένας στους τέσσερις άνδρες έφευγε στο εξωτερικό.

συνεχίζεται

Βιβλιογραφία: Ο Ελληνισμός της Διασποράς ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος
Στάθης Πελαγίδης
εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη