Ετήσιο μνημόσυνο έγινε την Κυριακή 2-9-12 από το σύλλογο “Επτάκωμος Σάντας” στον αύλειο χώρο της Ι. Μονής “Παναγίας Σουμελά”,. για τα παλληκάρια Σανταίους που έδωσαν την ζωή τους, για την ιδέα της ελευθερίας και της δημοκρατίας, κατά των ορδών του Κεμαλισμού 1916-1922.Από νωρίς το Σάββατο 1-9-12,Σανταίοι και φίλοι τους, σχεδόν από όλα τα μέρη της Ελλάδας κατέκλυσαν τον ιερό χώρο της Παναγίας Σουμελά, σε έναν τόπο ιερό, όπου  εδώ και χρόνια θεωρείται η “Κορωνίδα” της θρησκείας του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο τόπος αυτός είναι ο δίαυλος επικοινωνίας με τον Θεό. Σ’ αυτόν τον ιερό χώρο, όπου τ’ αστέρια φαίνονται πιο κοντά, η επικοινωνία με τον Θεό πιο εύκολη, λόγω της θρησκευτικής έκστασης που αισθάνεται κανείς από το τοπίο.
Πύλη του Θεού, έτσι θα μπορούσε να ονομάσεις κανείς τον τόπο, που είναι κτισμένη η Ιερά Μονή της Σουμελάς, στην Καστανιά Βερμίου. Το απόγευμα του Σαββάτου έγινε τρισάγιο, υπέρ των Σανταίων αγωνιστών και κατόπιν η ετοιμασία (στόλισμα κολλύβων) από τον Τουμανόπουλο Αθανάσιο  (Ραχιά) στον ξενώνα (της Σάντας το σπιτ). Ακολούθησε κοινό δείπνο σε ημιυπαίθριο περιστύλιο του ιδρύματος. Το πρωί της Κυριακής, μετά την εκκλησία μπάντα του συλλόγου συνόδευσε το Ιερό Λάβαρο και τους παρισταμένους στο εκεί Ηρώον των Σανταίων. Χοροστατούντος του Πατέρα Παπαχρήστου), Σάντας, έγινε το τρισάγιο στο μνημείο. Η πρόεδρος η κα Βίκυ Σαββίδου, στον χαιρετισμό τόνισε πως: το μνημείο αυτό είναι δείγμα φιλοπατρίας και πως μόνο η μνήμη μπορεί να σβύσει τον θάνατο. Ακολούθως ο κύριος ομιλητής Δρ Κοινοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Δημοκρίτειου Παν/μίου Θράκης κ. Φάνης Μαλκίδης (γόνος προσφύγων) τόνισε: πως είναι μεγάλη ευλογία και παρήγορο, ότι είμαστε εδώ άτομα από όλες τις ηλικίες, για την μνήμη των νεκρών μας, κρατώντας έτσι στη ρήση του Ιωάν. Πασσαλίδη (Σανταίου) «οι δούλοι δεν μπορούν να απελευθερώσουν τους σκλάβους». Κατόπιν ο κ. Κ. Καραπαναγιωτίδης αντιπ/χης Ημαθίας και τραγουδοποιός ποντιακών, συνοδευόμενος από τον Θέοφ. Ασλανίδη στη λύρα απήγγειλε - τραγούδησε το “Αϊτενς επαραπέτανεν”. Στη συνέχεια η κ. Χριστ. Σαχινίδου αντιπρόεδρος πανελλήνιας ομοσπονδίας Ποντιακών Σωματείων απήγγειλε ποιήματα της κ. Πόπης Κοτίδου.

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ
ΤΗΣ ΕΠΤΑΚΩΜΗΣ
ΣΑΝΤΑΣ
Όσοι από τους κατοίκους της , διασώθησαν μέχρι το 1922 εκτοπίσθηκαν βίαια, σύρθηκαν στις εξορίες και στις λευκές πορείες θανάτου. Όσοι επέζησαν ανταλλάχθηκαν με την υποχρεωτική ανταλλαγή. Πήραν τον δρόμο της μεγάλης εξόδου και ήρθαν πρόσφυγες στην Ελλάδα σε πολλά μέρη, με μόνο κουράγιο την δίψα για ζωή, αφού 2/3 του πληθυσμού των εξοντώθηκαν.
Ο μεγάλος αριθμός των συλλόγων που έχει η Ν. Σάντα η συμμετοχή τους σε κάθε είδους ποντιακά δρώμενα, η τέλεση μνημοσύνου κατ’ έτος για τη γενοκτονία, η τέλεση κατ’ έτος  στην Παναγία Σουμελά μνημοσύνου για τα θύματα της, η συμμετοχή της στις 3ήμερες εκδηλώσεις στην Λευκάδα για τον προσφυγικό Ελληνισμό 2010, εκπροσωπώντας τον Νομό Κιλκίς επάξια με τρία λεωφορεία κόσμο, απέσπασε τα χειροκροτήματα των παρισταμένων με τον χορό της Υδρίας που ερμήνευσε άριστα η δις Θεονύμφη - Μακράκη - Κουρτίδου, και το επικείμενο Θυσείο των εφτά βρεφών, «Τη θανατί το σπέλ’» έκαναν τους Νεοσανταίους να απαιτούν – και  το κατάφεραν- ώστε η Ν. Σάντα να γίνει δίκαια η ιστορική έδρα του ποντιακού ελληνισμού.
Μετά το πέρας της κατάθεσης στεφανιών, ετηρήθη ενός λεπτού σιγή, ανεκρούσθη ο Εθνικός μας Ϋμνος.  Κατόπιν στης “Σάντας το σπίτ” παρετέθη σε όλους ο παραδοσιακός τανωμένον σουρβάς.

Στεφάνια κατέθεσαν οι: Γιοβανόπουλος Κωνσταντίνος βουλευτής ανεξ.των Ελλήνων Ν. Ημαθίας,. Καραπαναγιωτίδης Κωνσταντίνος αντιπ/χης Ημαθίας, Πιπερίδης Χριστόφορος αντιπ/χος Κιλκίς, Τοπική κοινότητα Ν. Σάντας Ν. Χολίδης, Π.Ο.Π.Σ., “ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ” ίδρυμα, Σύλλογος “ΕΠΤΑΚΩΜΟΣ ΣΑΝΤΑ”, Πόντιοι Ν. Σάντας, Κίνηση γυναικών Αγ. Παντελεήμονας, (ΡΙΖΕΣ) ΠΕΥΚΩΝ, (ΣΑΝΤΑ) ΑΕΤΟΧΩΡΙΟΥ, Φιλαθλητικός Ράχης, Σύλλογος Ποντίων ΠΑΛΑΤΙΤΣΙΩΝ, Τουριστικός Όμιλος Καστανιάς, Φίλοι Προσφυγικού Ελληνισμού.

Γράφει ο Φαναριώτης